W. Shakespear, Macbeth, Akt IV, Scena I, tłumaczenie własne

Historia naturalna cisu

Tymi słowami jedna z wiedźm unieśmiertelniona w dramacie Williama Shakespeare’a pt. Makbet opisuje składniki potrzebne podczas magicznego rytuału i przyrządzenia czarodziejskiego wywaru. Sama bogini Hekate, obecna podczas tego wydarzenia, była pod wrażeniem umiejętności swojej akolitki. Jedna z powyższych ingrediencji – kora cisu (Taxus baccata), pochodzi z drzewa długowieczności, od wieków łączonego zarówno ze światem zmarłych, jak i nieśmiertelnością. W kulturze celtyckiej roślina ta była uważana za świętą już w czasach przedchrześcijańskich. Równocześnie druidzi interpretowali opisywany gatunek jako symbol śmierci i zmartwychwstania. Współczesne badania archeobotaniczne wskazują, że T. baccata rośnie na Wyspach Brytyjskich od co najmniej 50 000 lat. Dowodem na to jest włócznia wykonana właśnie z drewna cisu. Jakie inne właściwości ma cis?

Starożytni autorzy greccy i rzymscy opisywali cis zarówno jako źródło drewna stosowanego do wyrobu łuków, jak i jako źródło trucizny. Teofrast (grecki filozof zwany „ojcem botaniki”, żył w latach 371–287 p.n.e.) wspominał, iż liście tej rośliny są trujące dla koni. Pliniusz Starszy (rzymski przyrodnik i encyklopedysta, żył w latach 23–79 n.e.) zauważył, iż „jagody” T. baccata są śmiertelną trucizną. Zbiory tego surowca miały być szczególnie popularne w Hiszpanii. Ponadto był on zdania, że od nazwy tego drzewa pochodzi słowo Toxicon (łac. trucizna). Jednak nie jest to takie oczywiste. Niektórzy uczeni uważają, że nazwa rodzajowa Taxus pochodzi od pojęcia taxis (gr. układ liści jak zęby grzebienia) lub taxon (gr. łuk). Jest to o tyle ciekawe, że sam Homer w swojej epopei pisał o żołnierzach z Krety wyposażonych w śmiercionośne cisowe łuki. Warto zaznaczyć, iż w starożytności preparaty na bazie cisu były stosowane głównie jako środek poronny – często ze skutkiem śmiertelnym.

Traktowanie tej rośliny jako łącznika między sferą sacrum a profanum nie zniknęło nawet w czasie chrystianizacji Wysp Brytyjskich. Świadczy o tym to, iż cis europejski był sadzony wokół kościołów i na cmentarzach. Wyjaśnia to dlaczego stare okazy cisa są obecnie rzadkością poza terenami kościelnymi.

Nazwa Taxus została po raz pierwszy zaproponowana przez Tourneforta w 1717 roku, a w 1753 roku takson ten został ustanowiony przez Carla von Linné. W swoim dziele Species Plantarum opisał on dwa gatunki cisu: Taxus baccata i Taxus nucifera (cis orzechodajny). Drugi z powyższych jest współcześnie klasyfikowany jako Torreya nucifera (torreja orzechowa). Ten pochodzący z Japonii przedstawiciel rodziny Taxaceae wytwarza jadalne nasiona, z których otrzymuje się olej spożywczy. Jest powszechnie sadzona jako roślina ozdobna. W Kraju Kwitnącej Wiśni niektóre grupy ezoteryczne otrzymują z liści tego gatunku olejek aromatyczny, który jest przez nich spalany i wykorzystywany jako środek wspomagający medytację.

Cis w dawnej medycynie

W XIX wieku cis nie był znaczącym surowcem leczniczym, mimo to miał dosyć ugruntowaną pozycję w farmacji krajów niemieckojęzycznych. Do najczęściej stosowanych substancji zielarskich otrzymywanych z tego drzewa należały:

• Cortex Taxi – kora
• Folia Taxi – liście (igły)
• Lignum Taxi – drewno
• Pseudofructus / Baccae / Fructus Taxi –osnówki
• Semen Taxi – nasiona
• Summitates Taxi – młode pędy

Wśród leków opartych na powyższych przedstawicielach materii medycznej na szczególną uwagę zasługują syropy, nalewki, odwary, spirytusy lecznicze i ekstrakty.

Nalewka z igieł cisa (Tinctura Taxi) i wyciąg z igieł cisa (Extractum Taxi) stosowane były głównie jako substytuty przetworów zielarskich z pokrzyku wilczej jagody (Atropa belladonna). Środki lecznicze na bazie nasion: Aqua Taxi seminis (woda lecznicza z nasion cisu), Extractum Taxi seminis aethereum (wyciąg eterowy z nasion cisu), Spiritus Taxi seminis (spirytus z nasion cisu), były wykorzystywane w podobny sposób jak naparstnica (Digitalis spp., roślina używana przy różnych schorzeniach serca, np. arytmii), ale bez jej skutków ubocznych. Osnówki stosowano również w leczeniu zapalenia oskrzeli, a drewno miało być skuteczne w terapii wścieklizny u ludzi.

W przypadku przedawkowania charakterystycznymi objawami zatrucia cisem są wymioty, rozszerzenie źrenic, nudności, śpiączka i halucynacje. Od czasów staro-żytnych T. baccata był znany ze swoich właściwości trujących. Wszystkie organy tej rośliny (z wyjątkiem mięsistych osnówek) zawierają pseudoalkaloidy diterpenowe (taksoidy). Skutkiem ich spożycia jest nieregularny rytm serca oraz niewydolność serca i układu oddechowego.

Z tego powodu działanie cisa określa się jako kardiotoksyczne. Przeżycie w przypadku zatrucia cisem jest rzadkością.
Od tradycyjnych systemów leczniczych do leku przeciwnowotworowego

Od remedium Irokezów po lek przeciwnowotworowy — paklitaksel

Jedna z grup rdzennych mieszkańców Ameryki Północnej – Irokezi, wykorzystywała w swoim tradycyjnym systemie leczniczym inny gatunek z tego rodzaju (T. Canadensis = cis kanadyjski). Na infekcje dróg oddechowych przygotowywali oni odwar z gałązek. Chorego umieszczano na krześle, okrywano kocami, a u jego stóp stawiano parujący, gorący płyn powodujący pocenie się. Na drętwienie palców u rąk i nóg stosowano wywar z gałązek. Według Irokezów ten surowy lek był również pomocny w przypadku ogólnego osłabienia organizmu.
W medycynie jest wykorzystywany jeszcze jeden gatunek cisu z „Nowego Świata” – T. brevifolia (cis krótkolistny). Niektóre plemiona Indiańskie stosowały korę i drewno tej rośliny na bóle żołądka, a okłady z mielonych liści w formie kataplazmy na trudno gojące się rany. Odwar z kory był aplikowany jako „lek na krew”.

W latach 60-tych National Cancer Institute (USA) prowadził badania przesiewowe w poszukiwaniu amerykańskich roślin o potencjalnych właściwościach przeciwnowotworowych. W 1962 roku botanik z Uniwersytetu Harvarda – Arthur Barclay wraz ze swoimi studentami brał udział w powyższym projekcie. Zbierali oni próbki roślin rosnących w stanach Waszyngton, Oregon i Kalifornia. Próbka numer 1645 pochodziła właśnie z powyższego drzewa. Początkowo wyniki testów nie były obiecujące, jednak kolejne badania wykazały, iż wyciąg z kory cisa krótkolistnego hamuje wzrost niektórych typów guzów u myszy. Dzięki tej obserwacji badacze mogli opracować nowy lek przeciwnowotworowy stosowany współcześnie w przypadku raka płuc, piersi i jajników – paklitaksel. W związku ze zwiększoną podażą kory cisa pacyficznego (podczas izolacji leku drzewo ulegało zniszczeniu) większość pierwotnej populacji T. brevifolia została zniszczona.

Wkrótce opracowano nowe metody otrzymywania paclitaxelu np. z analogu (bakatyny III) wyekstrahowanego z liści cisa europejskiego. Obecnie większość paklitakselu jest produkowana na drodze półsyntezy z naturalnego pre-kursora otrzymanego z hodowli in vitro komórek igieł cisa europejskiego.

Więcej na temat historycznych źródeł współczesnych lekach przeczytasz w:

Wpływ alchemii na współczesny świat: farmacja, medycyna, kultura | A. Smakosz, M. Dąsal (red.))

Monografia analizująca wpływ myśli alchemicznej na otaczający nas świat: na farmację, medycynę, przemysł, literaturę i inne dzieła kultury.

Jaka jest alchemiczna geneza określenia olejek eteryczny? Jaki jest wpływ alchemii na rozwój terapii przeciwnowotworowych? Co ma wspólnego alchemia i psychoanaliza oraz hipnoza? Jak przedstawia się alchemików w grach? Czy za badanie zapisków alchemików można zostać laureatem Nagrody Nobla? Na te i inne pytania znajdziecie Państwo odpowiedzi w naszej monografii.

Najniższa cena w ciągu 30 dni: 35 zł

45,00 zł Pierwotna cena wynosiła: 45,00 zł.35,00 złAktualna cena wynosi: 35,00 zł.

Poprzednia najniższa cena: 35,00 zł.

Kup teraz

Bibliografia

• Czerwiakowski, Ignacy Rafał. (1860). Opisanie roślin dwulistniowych lekarskich i przemysłowych. Drukarnia Uniwersytetu Krakowskiego.
• Geiger, P. L., Mohr, C. F. (1845). Pharmacopoea Universalis. Sumptibus Chr. Fr. Winter.
• Ginsberg, Judah. (2003). The discovery of Camptothecin and Taxol. American Chemical Society.
• Hager, Hermann. (1883). Handbuch der pharmaceutischen Praxis. Verlag von Julius Springer.
• Keen, Ray Albert. (1956). A study of the genus Taxus. The Ohio State University.
• Lee, M. R. (1988). The yew tree (Taxus baccata) in mythology and medicine. Proc. R. Coll. Physicians Edinb 28:569-575.

Autor

mgr. farm Aleksander K. Smakosz — magister farmacji, obecnie doktorant na Katedrze Biologii i Biotechnologii Farmaceutycznej (Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu). Naukowo zajmuje się fitochemią, etnofarmakologią historyczną, toksykologią roślin, farmakognozją substancji aromatycznych i przypraw, chemią kosmetyków oraz historią kulinariów. Jest autorem kilkudziesięciu wystąpień na konferencjach krajowych i międzynarodowych (pełna lista), wielu rozdziałów w monografiach naukowych oraz kilkudziesięciu artykułów popularnonaukowych z zakresu nauk farmaceutycznych oraz ziołolecznictwa (pełna lista).

Jest redaktorem naczelnym czasopisma „Pharmacopola” oraz redaktorem naukowym serii “Acta Uroborosa” oraz “Botanika Ekonomiczna”. W sprzedaży posiadamy jego książki — Epidemie — od historycznych postaci leku po COVID-19, Etnofarmakologia rogu jednorożca, Historia medycyny i farmacji: szkice i eseje oraz Historia naturalna przypraw.

Uwaga

Pierwotnie powyższy tekst został opublikowany w czasopiśmie Pharmacopola, numer 1/2021