Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie wybranych przypadków zachorowań na choroby epidemiczne wśród członków rodu Radziwiłłów w XVIII wieku w oparciu o źródła ego-dokumentalne. Ograniczenie zakresu i czasu badań wynika z moich zainteresowań badawczych XVIII-wieczną polską historią medycyny widzianą zarówno oczami lekarzy, jak i pacjentów. Zależało mi na ukazaniu wąskiego zakresu tematycznego, z racji ograniczeń czasowych i objętościowych, jakim podlega referat na konferencji oraz artykuł pokonferencyjny oraz takiego, do którego zebrałam wystarczającą ilość źródeł, stąd wybór dzieł autorstwa Radziwiłłów jako manuskryptów stanowiących podstawę artykułu.

Wstępne zagadnienia

W poczet chorób epidemicznych zalicza się takie, które pojawiają się na danym obszarze lub w danej populacji w określonym czasie w większym niż przeciętne nasileniu (b.a., b.r.). Na terenie Europy, w tym Rzeczpospolitej w XVIII wieku, do takich chorób zaliczyć możemy ospę, gruźlicę, gorączki jelitowe, a wśród nich dur rzekomy, dyzenteria, dur plamisty i dur brzuszny, grypę (Wydziałkowska, 2018), odrę (Łukasiewicz, 2013), jak również febrę, rozumianą jako nawracające gorączki (Zuba, 2002). W ego-dokumentalnych źródłach staropolskich bardzo często spotykam się ze wzmiankami na temat zachorowania na tę chorobę. Inną dolegliwością niezwykle często spotykaną, jednak głównie wśród polskich zamożnych warstw społecznych XVII–XVIII wieku, była podagra (Kuchowicz, 1969).

Oprócz niej wśród członków te warstwy społecznej można zauważyć masowe występowanie takich dolegliwości jak miażdżyca, kamica nerkowa, rwa kulszowa, gościec zwyrodniający, schorzenia wątroby, żołądka, układu krążenia, a także zatrucia alkoholowe i choroby weneryczne. Wynikało to ze stylu życia zamożnych, który był niezwykle niehigieniczny: pili dużo alkoholu, przejadali się ponad wszelkie normy i mieli mało ruchu. Dzięki dostarczaniu dużej ilości biała budującego organizm unikali większości chorób zakaźnych występujących wśród niedożywionej grupy społeczeństwa, prócz ospy i gruźlicy, które najczęściej ich gnębiły. Jednak w swojej diecie dostarczali za mało witamin i minerałów, co również miało negatywny wpływ na ich zdrowie (Kuchowicz, 1969).

Również migrena, choroba gnębiąca ludzi już od czasów starożytnych (Flatau, 1912) została zaliczona w tym artykule w poczet chorób epidemicznych, z racji tego, że doskwierała sporej liczbie polskich XVIII-wiecznych magnatów, nie tylko z rodu Radziwiłłów, np. Wilhelmowi Kilińskiemu (Kiliński, 1968) czy Jakubowi Lanhausowi (Lanhaus, 2014). Hieronim Florian Radziwiłł wspominał, że swoja migrenę odziedziczył po matce z domu Sanguszków (Zuba, 2002).

Wytłumaczenia wymaga kwestia febry, czasem jest określana jako febra, czasem febra kataralna. Febrą określano choroby, którym towarzyszyła powtarzająca się gorączka. Powtarzała się ona nieprzerwanie w jakimś okresie czasu (febra continua), co trzy (febra tertiana, trzeciaczka) lub co cztery dni (febra quartana, czwartaczka). Gorączka co trzeci lub czwarty dzień mogła świadczyć o malarii, określanej również mianem zimnicy, która była przenoszona przez komary. Trzeciaczka mogła w konsekwencji powodować powiększenie śledziony (Zuba, 2002). W Compedium Medicum Auctum wyróżniono kilka rodzajów febry w zależności od pochodzenia choroby i objawów. Napisano tam, że febra kataralna spowodowana była katarem (b.a., 1789). Autorzy pisząc o febrze kataralnej mieli zapewne na myśli, że jej przyczyną był katar. Gdy nie dodawali wzmianki o rodzaju febry mogli nie zdawać sobie sprawy z istnienia jej rodzajów, nie mieli wcześniej kataru lub decydowały o tym jeszcze inne powody.

Historia epidemii w I Rzeczpospolitej to temat poruszany w historii (Mierzwa, 2001; Srogosz, 1997; Srogosz, 2004). Poruszane jest także zagadnienie zdrowia choroby konkretnych osób czy rodów (Sawicki, 2004; Zuba, 1998; Zuba, 2002), jednak nie odnalazłam pracy poświęconej zagadnieniu epidemii wśród rodu Radziwiłłów.

Metodą zastosowaną w artykule będzie metoda mająca służyć egzemplifikacji zagadnienia, czyli zobrazowania zjawiska przykładami. Wybór tej metody podyktowany jest ramami objętościowymi artykułu, nie ma tutaj miejsca na ujęcie tego zagadnienia całościowo. Poza tym etap badań, na którym jestem nie pozwala na ujęcie tematu zbyt szczegółowo. Zdaję sobie sprawę, że pominęłam wiele źródeł, np. dwa diariusze Hieronima Floriana Radziwiłła przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (dalej AGAD). Ujęłam tylko te źródła, które dotychczas przeanalizowałam. Jednak temat jest na tyle ważny i posiadający wystarczającą ilość źródeł, by ująć go w oddzielnej monografii naukowej. Warto będzie go wtedy rozszerzyć na wiek XVII, może również XVI i na podstawie źródeł ego-dokumentalnych oraz wszelkich innych mówiących o chorobach Radziwiłłów, przeanalizować wielopłaszczyznowo i dokładnie występowanie wspominanych wyżej chorób epidemicznych wśród przedstawicieli tego rodu na przestrzeni wieków.

Wracając do niniejszego artykułu; opiszę w nim, na podstawie źródeł ego-dokumentalnych, ciekawsze przypadki zachorowań wybranych osób z rodu Radziwiłłów na choroby epidemiczne. Praca ma na celu ukazanie, jakie informacje na temat tych dolegliwości zdrowotnych możemy odnaleźć w wybranych Radziwiłłowskich źródłach ego-dokumentalnych. W czasie analizy zwracałam uwagę na zwartość dla każdej choroby takich informacji jak czas trwania choroby, przyczyna, przebieg i sposób leczenia oraz ewentualny śmiertelny skutek. Jeśli chodzi o wiek, to większa część przypadków, o których będę pisać, dotyczyła osób dorosłych. Podaję lata życia każdej chorej osoby, by Czytelnik wiedział, w jakim. Przykłady będą zawierać informacje o chorobach autorów oraz ich bliskich wchodzących w skład rodu Radziwiłłów. W analizie oparłam się również na źródłach kobiet, które przez małżeństwo weszły w skład tego rodu.

Karol Stanisław I Radziwiłł

Karol Stanisław I Radziwiłł (1669-1719) (Rachuba, 1987), kanclerz wielki litewski i ordynat nieświeski, był żonaty z Anną Katarzyną z Sanguszków (1676-1746) (Karkucińska, 1987), z którą miał liczne potomstwo (Rachuba, 1987). Do analizy w niniejszym podrozdziale traktującym o chorobach Karola Stanisława, jego żony i niektórych dzieci, wykorzystane zostaną następujące źródła; po pierwsze, Zebranie dni z kalendarzów notowanych własną ręką i pracą J. O. Xcia JMści pana podkanclerzego W . X. L., z których można się informować o czasach rezydencyej J. Królewskiey Mci i swojej własnej, o sejmach, o drogach ustawicznych, co w którym miesiącu poczta przyniosła do śmierci niektórych zacniejszych panów (1689 —1713) przechowywane w Bibliotece PAU i PAN. Kolejny wykorzystany manuskrypt, przechowywany w AGAD, to kontynuacja poprzedniego diariusza zatytułowana Kontynuacja notacyi ręką księżęcia Jmści spisanych z kalendarza jego wyjętych. Z kalendarza wyjętych z lat 1714–1718. Poza tym wykorzystałam dwa listy Radziwiłła, również przechowywane w AGAD. Ciekawym źródłem, które warto byłoby wykorzystać w dalszej pracy nad tematem to listy lekarza Karola Stanisława I Radziwiłła, Daniela Boes’a przechowywane w AGAD w dziale piątym Archiwum Warszawskiego Radziwiłłów (dalej AWR) pod sygnaturą 970.

Febra

Febra niejednokrotnie dręczyła Karola Stanisława. Raczej nie dopisywał rodzaju febry, a jedynie nazwę choroby. Przytoczę dwa przykłady zachorowania. 10 maja 1704 r. niespodziewanie przed południem miał pierwszy paroksyzm febry. Bolała go głowa i długo miał gorączkę. 12 maja cierpiał podobne objawy mając drugi paroksyzm febry, 14 maja miał znów długą gorączkę, jednak bez febry. Dzień później mimo słabości składał i przyjmował wizyty. 16 maja po raz kolejny miał febrę, ale lżejszą niż ostatnio, tylko słabość odczuwał tak samo mocno, jak poprzednio. 18 maja zapisał, że wyzdrowiał z łaski Bożej. Nie zapisał nic na temat sposobów leczenia. Natomiast pisząc o innym przypadku z 1711 r. zanotował sposób leczenia. 20 sierpnia 1711 r. zapadł na febrę z gorączką i bólem głowy i małym pragnieniem, 22 sierpnia miał drugi paroksyzm z wysoką gorączką i bólem głowy, trzeci dwa dni później, z gorączką bez zimna (dreszczy? – przyp. autora) i bólem głowy. 25 sierpnia brał lek, kolejnego dnia paroksyzmu febry nie było, a 27 sierpnia miał puszczaną krew (Radziwiłł, Biblioteka PAU i PAN w Krakowie, sygn. 977).

Hemoroidy

Jeden z przypadków zachorowania na hemoroidy Karola Stanisława miał miejsce w przedostatnim ostatnim roku życia, w dniach 27-30 września 1718 r. Choroba pokrzyżowała mu wtedy plany wyjazdu do Grodna, z którego musiał zrezygnować. W drugim dniu choroby przystawiono mu pijawki, które nie przyniosły żadnej ulgi, a w kolejnym cierpienie Radziwiłła stało się jeszcze gorsze i pokazał się wrzód. Natomiast już 30 września boleści chorego ustały, gdyż wrzód pękł, za co chory ,,obwinił’’ Boga (Radziwiłł, AGAD, AWR, Rękopisy Biblioteczne, sygn. 45).

Choroby żołądka

Choroby żołądka często dręczyły Karola Stanisława. Dla przykładu, 13 maja 1705 r. zachorował poważnie na żołądek, dlatego przestał pić serwatkę, co robił od 1 maja. Natomiast 29 marca, dzień przed zaczęciem picia serwatki, miał puszczaną krew z medyanny, jednak upust krwi raczej nie miał związku z chorobą żołądka. Być może został wykonany profilaktycznie. W XVIII wieku uznawano za cenne dla zdrowia w określonym czasie w roku upuścić krew (Węglorz, 2015). Generalnie Karol Stanisław zawierał krótkie wzmianki na temat chorób tego narządu, informujące tylko o tym, że taka dolegliwość miała miejsce (Radziwiłł, Biblioteka PAU i PAN w Krakowie, sygn. 977).

Nienazwane dolegliwości wieloobjawowe polskiego szlachcica

Jedna z chorób wieloobjawowych, wśród których były objawy towarzyszące sporej części XVII-XVIII-wiecznym magnatom zdarzyła się Radziwiłłowi na początku lutego 1714 r. Został on osłabiony chorobą, która objawiała się dolegliwościami ze strony żołądka, bólem głowy i gorączką. Wieczorem, 2 lutego, przyjechała do niego żona z dziećmi, noc miał już lepszą, a następnego dnia zaczęły wracać mu siły. Być może w powrocie do zdrowia pomogło mu przybycie najbliższych. Z kolei od 17 września 1715 r. doświadczał objawów niezidentyfikowanej choroby. Na jego ciele pojawiły się drożdże, poza tym gorączka i ból głowy. Powracał o zdrowia prawdopodobnie do końca miesiąca (Radziwiłł, AGAD, AWR, Rękopisy Biblioteczne, sygn. 45).

Odra

Dwójka z dzieci Karola Stanisława i Anny z Sanguszków, Katarzyna (1693-1730) i Mikołaj (ur. pomiędzy 1693 a 1697) (Rachuba, 1987), 20 marca 1702 r. zachorowała na odrę. Rodzice z tego powodu zmienili swoje plany i pojechali do dzieci do Roskoszy. Kolejna notatka jest dopiero z 23 marca, co może wskazywać na to, że zajmowali się w tym czasie dziećmi. (Radziwiłł, Biblioteka PAU i PAN w Krakowie, sygn. 977).

Ospa

Z diariusza dowiadujemy się o zachorowaniu na ospę dzieci oraz żony Karola Stanisława. 31 października 1699 r. Katarzyna i Mikołaj zachorowali w Białej na ospę. 3 stycznia 1700 r. Radziwiłł otrzymał z Białej wiadomość, że żona dzień po Bożym Narodzeniu zachorowała na ospę. 7 stycznia odebrał wiadomość, że żona ma się już lepiej (Radziwiłł, Biblioteka PAU i PAN w Krakowie, sygn. 977).

Podagra

Podagra niejednokrotnie dręczyła opisywanego Radziwiłła. 12 lipca 1705 r. wspomniał, że brał wanny na rękę. 16 marca 1706 r. w nocy zapadł na podagrę i zażywał wanny, przez co miał złą noc, a jeszcze gorsza przyszła 17 marca. Kolejnego lepiej mu było z łaski Bożej i po przyłożeniu okładu. Od 19 marca prowadził swoje zwykłe czynności bez wzmianek na temat słabości (Radziwiłł, Biblioteka PAU i PAN w Krakowie, sygn. 977). Inny przypadek zachorowania miał miejsce 10 kwietnia 1714 r., kiedy Radziwiłł miał problemy z powodu podagry z prawą ręką. Dwa dni potem zapisał, że ręka nadal bolała (Radziwiłł, AGAD, AWR, Rękopisy Biblioteczne, sygn. 45). O tej chorobie wspominał w liście do Jana Przebendowskiego, podskarbiego koronnego, dnia 18 kwietnia. List musiał dyktować, gdyż przez tygodniową chiragrę ręki nie był w stanie sam pisać. Czuł się już lepiej, ale jednak jeszcze niezdrowo (Radziwiłł, AGAD, AWR, dz. IV, zespół nr 354, sygn. 237). O podagrze pisał także liście pozbawionym daty i miejsca. Napisał w nim, że jest chory na podagrę nieustannie co znacznie utrudnia mu życie (Radziwiłł, AGAD, AWR, dz. IV, zespół nr 354/IV, sygn. 238).

Jak wyglądał przebieg chorób zakaźnych w XVIII w.? Tego dowiesz się z artykułu Epidemie w wybranych relacjach z podróży polskich podróżników XVIII wieku

Michał Kazimierz Radziwiłł ,,Rybeńko’’

Michał Kazimierz Radziwiłłzwany ,,Rybeńko’’ (1702-1762), hetman wielki litewski, wojewoda wileński, ordynat nieświeski i ołycki, to syn Karola Stanisława I Radziwiłła i Anny z Sanguszków (Dymnicka-Wołoszyńska, 1987b).

Choroby epidemiczne ,,Rybeńki’’ zostaną opisane głównie na podstawie artykułu Krzysztofa Zuby, ponieważ zrobił to w sposób kompletny. Radziwiłł cierpiał z powodu wszystkich chorób, jakie przeżywali opisywani w tym artykule Radziwiłłowie, a także na inne, wspominane przez Kuchowicza jako te, które masowo dręczyły XVII–XVIII–wiecznych możnowładców polskich.

Ospa

O ospie Michała Kazimierza Zuba wspomina, że zachorował na nią dopiero w 17. roku życia, czyli w roku 1719. Jednak zanim to się stało, w marcu, po zimnicy trzydniowej zachorował na odrę. Ledwo zdążył wyzdrowieć i w kwietniu dopadła go ospa wietrzną (Zuba, 2002). Możliwe, że zaraził się nią od rodzeństwa, które cierpiało na ospę w marcu (Radziwiłł, AGAD, AWR, dz. VI, sygn. 80-IIa).

Inne choroby polskiego szlachcica

Zuba dokładnie opisał, na jakie dolegliwości cierpiał ,,Rybeńko’’. Wśród nich znalazły się również choroby zaliczane w tym artykule w poczet epidemicznych. Radziwiłł cierpiał wielokrotnie na dolegliwości, których objawy wskazywały na grypę lub anginę, dalej na choroby żołądka: wrzody, hemoroidy, biegunki, miał również problemy z krążeniem, kamicą moczową, jednak nie chorował na podagrę. Cierpiał on również na migreny, którym towarzyszyły wymioty, od roku 1705-1706 aż do końca swojego życia. Niekiedy ataki tej choroby były tak silne, że wyłączały go z życia nawet na kilka dni. Prawdopodobnie cierpiał również na łagodną chorobę weneryczną (Zuba, 2002).

Teofila z Radziwiłłów Morawska

Teofila z Radziwiłłów Morawska (1738-1818) była córką ,,Rybeńki’’, a żoną Ignacego Morawskiego, a potem Jana Rozwadowskiego (Dymnicka-Wołoszyńska, 1987b).

Dla tego podrozdziału wybrałam do analizy dwa źródła: diariusz podróży po Europie z lat 1773-1774, opracowany przez Bogdana Roka oraz listy, głównie do brata, Karola Stanisława Radziwiłła ,,Panie Kochanku’’, pisane w latach 1765-1778. Listy przechowywane są w zbiorach rękopisów AGAD.

Hemoroidy

Ciekawszy przypadek zachorowania na hemoroidy pochodzi z listów Teofili do brata. Teofila 18 czerwca 1773 r. pisała do niego o tym, że po ,,morskim spacerze’’ zachorowała na hemoroidy. Z ich powodu kilka dni leżała w łóżku i wstała w dniu napisania listu (Morawska, AGAD, AWR, dz.V, sygn. 1006/I).

Ospa

Teofila zawarła w swoim diariuszu podróży wzmiankę na temat zachorowania na ospę w 1773 r.. Najpewniej zaraziła się od swoich sióstr, które zachorowały na ospę zaraz przed nią. Mniej więcej w tym czasie co Teofila na ospę chorował również Maciej Radziwiłł (1749-1800), przyrodni brat Teofilii, a także osoby niewchodzące w skład rodu Radziwiłłów, mąż Morawskiej i Anna Rzewuska, jej siostrzenica. Wszyscy wyzdrowieli, bo taka była wola Boga (Morawska, 2002).

Hieronim Florian Radziwiłł

Hieronim Florian Radziwiłłh. Trąby (1715-1760), był synem opisywanego wyżej Karola Stanisława I Radziwiłła i Anny z Sanguszków Radziwiłłowej. Zapamiętany został jako jeden z największych okrutników I Rzeczpospolitej (Dymnicka-Wołoszyńska, 1987a).

W niniejszym podrozdziale wykorzystałam część źródeł opracowanych przez Marię Brzezinę i wydanych pt. ,,Hieronima Floriana Radziwiłła diariusze i pisma różne’’. Analiza diariusza podróży z 1747 r. nie ukazała ani jednej wzmianki o chorobie epidemicznej. Natomiast diariusz z lat 1747, 1748 i 1749, okazał się źródłem bogatym w te wzmianki. Korzystałam również z listów do Hieronima Floriana jego drugiej żony, Magdaleny z Czapskich (?-1763) (Maciejewska; Zawilska, 2016), z wymienionych lat. Zostały one opracowane przez Iwonę Maciejewską i Katarzynę Zawilską.

Diaria

O diarii Hieronim Florian wspominał zdawkowo, podając jedynie sposób leczenia oraz najczęściej czynność, którą mu ona zakłóciła lub którą wykonywał mimo słabości. Dla przykładu, 4 września 1749 r. był chory na diarię, jednak mimo tego cały dzień spędził w towarzystwie (Radziwiłł, 1998). O tej przypadłości pisał żonie, która w liście z 8 września 1749 r. przepraszała, że uznała, iż Hieronim insynuuje chorobę, by dłużej pobyć na polowaniu. W liście nakazał jej upuścić krew i zażyć lek, który dał Stanisławowi Michałowi Grodeckiemu, będącemu prawdopodobnie sługą Anny z Sanguszków Radziwiłłowej, drugiej żony Michała Kazimierza Radziwiłła ,,Rybeńki’’, a potem jego syna, Hieronima,. Zrobiła co przykazał, a także poleciła mu, by nie jadł owoców ani zimnych potraw, by nie zniszczyć sobie zupełnie żołądka (Radziwiłł, 2016).

Febra kataralna

Pierwszy opis jaki przytoczę, będzie dotyczył żony Radziwiłła. 20 lutego 1748 r. zachorowała ona na febrę kataralną. Hieronim Florian stwierdził, że ta choroba młodych ludzi zwykła czynić bardziej czerstwiejszymi niż słabymi, więc wyraził nadzieję na to, że Bóg szybko ją od niej uwolni. Pierwszy paroksyzm miała najpewniej 21 lutego, ponieważ o drugim Radziwiłł napisał 22 lutego, następnego dnia był trzeci, a 24 lutego od rana wracała do sił. 26 lutego miał przypaść kolejny paroksyzm, ale się nie zdarzył, a 28 lutego, z łaski Bożej wyzdrowiała. Nie wiemy, jak się leczyła, wiemy tylko, że jej mąż upatrywał w łasce Boga jej wyzdrowienia.

Sam Hieronim Florian zachorował na febrę kataralną jednego razu po tym, jak przebył długą, złą drogę 29 marca 1748 r. Choroba rozpoczęła się 1 kwietnia. Trzy dni później zapisał, że jest już zdrów, ale dzień później miał paroksyzm, jak określił, straszny przez gorączkę i długie trwanie, a nie trzęsienie (zapewne chodziło o drgawki – przyp. autora). Następnego dnia wracał do sił, a 7 kwietnia, dzięki, jak stwierdził, wstawiennictwu dwóch świętych, św. Wincentego Ferarium dominikanina i św. Franciszka de Paula wyzdrowiał. Z domu wyszedł pierwszy raz 9 kwietnia, według zaleceń lekarzy (Radziwiłł, 1998).

Hemoroidy

Hieronim Florian cierpiał również na hemoroidy. Wspominał o tym choćby 17 maja 1749 r., gdy miał puszczaną krew z lewej nogi z powodu tej dolegliwości. Zaznaczył, że z powodu gęstości nie poleciało dużo krwi i to spowodowało powrót do zdrowia (Radziwiłł, 1998).

Kamień (kamica nerkowa)

Hieronim Florian określał kamicę nerkową jako ,,kamień’’. Cierpiał na nią, według zapisów diariusza, szczególnie w 1748 roku. 4 marca 1748 r. wspomniał o tym, że miał boleści z powodu kamienia. Także od 2 do 7 czerwca 1748 r. cierpiał na bóle spowodowane kamicą, a potem to samo trapiło go 15 lipca 1748 r. przez 12 godzin. Następnie 21 lipca 1748 r. z powodu bólów kamienia miał pierwszy paroksyzm febry, jednak na tym choroba się skończyła. Kolejny ból z 14 sierpnia 1748 r. określił jako zwyczajny. Następnie przez dwa dni, 27 i 28 1748 r. mimo bólu kamienia załatwiał interesy. 18 kwietnia 1749 r., wspomniał o sposobie leczenia tej choroby. Pisał wtedy o napadzie kamienia, który skruszył się czosnkiem. Pił wtedy również kamienie starte w winie na proch (Radziwiłł, 1998).

Migrena

Przytoczyłam już opinie Radziwiłła, który twierdził, że migrenę odziedziczył po matce. W ciągu trzech lat wspominał w diariuszu ponad dziesięć razy o ataku migreny. Przy okazji opisu konkretnych przypadków przynajmniej dwa razy odwołał się również do innych ataków, co świadczyć może o większej ich ilości. Pozwolę sobie przytoczyć jeden z przykładów. Opisując atak z 5 kwietnia 1749 r. napisał, że chorował na głowę prawie cały dzień, ale przedtem jeszcze gorzej, bo dwa lub trzy razy dwadzieścia cztery godziny, czyli dzień i noc. Ostatnia migrena o jakiej wspomniał w diariuszu miała miejsce 14 marca, jednak nie była tak ciężka. Hieronim Florian pisząc, że miał atak migreny podawał również czas trwania bólu i czynność, w której mu przeszkodziła. Raz zapisał również, że atak migreny spowodował nudności i wymioty. Innym razem przytoczył ciekawy sposób leczenia. Radziwiłł najczęściej przypisywał wyzdrowienie z przeróżnych dolegliwości Bogu. 10 lipca 1747 r. zapisał, że migrena trwała tylko trzy godziny, ponieważ miał na głowie czapeczkę św. Bobolego. (Radziwiłł, 1998).

Michał Hieronim Radziwiłł

Michał Hieronim Radziwiłł herbu Trąby (1744-1831), wojewoda wileński, ordynat kielecki, nie był bezpośrednio spokrewniony z opisywanymi wyżej Radziwiłłami (Lesińska, 1987). Do niniejszej analizy wykorzystałam jeden z trzech zachowanych w rękopisach diariuszy Michała Hieronima, przechowywany w rękopisie w Oddziale Udostępniania Zbiorów Specjalnych Biblioteki Narodowej.

Diaria

Michał Hieronim Radziwiłł 9 stycznia 1766 r. zachorował na diarię, która trwała przez całą noc i ustała następnego dnia, jednak przyprawiła go o słabość. W dniach 11-16 stycznia dochodził do zdrowia (Radziwiłł, Biblioteka Narodowa (dalej BN), sygn. I.9037).

Febra kataralna

Michał Hieronim Radziwiłł niejednokrotnie wspominał w swoim diariuszu o zachorowaniu na febrę kataralną, czego przykłady poniżej przytoczę. Pierwsze z nich miało miejsce pod koniec 1765 r. 12 i 13 listopada 1765 r. Michał Hieronim Radziwiłł wspomniał o tym, że trapiła go febra kataralna i uniemożliwiła mu wyjście z domu. 14 listopada wyjechał z domu, jednak wciąż pozostawał chory, w czym wspominał 15 i 16 listopada. 18 listopada gościł doktora Millera z Terespolatu, który miał go wyleczyć. 19 listopada miał kolejny paroksyzm febry kataralnej i do 30 listopada trapiła go choroba. Poczuł się lepiej 1 grudnia, a w ciągu 12 dni powrócił do sił, jednak wciąż trapił go kaszel i ból w boku, co uniemożliwiało mu większe wyjścia z domu.

Z kolei 8 lutego 1768 r. opisywany Radziwiłł zachorował ponownie na febrę kataralną, dzień wcześniej mając katar i kaszel, co uniemożliwiło mu wyjście z domu. 9 lutego przyjmował wizytę, jednak przez dwa kolejne dni nie opuszczał domu. Potem zaczął wracać do codziennych czynności. Natomiast 15 lutego brał lek, prawdopodobnie z powodu tej choroby. Od 16 do 20 lutego febra powróciła, z powodu czego został w domu. 22 lutego jeszcze był słaby, ale już wychodził z domu. W tym przypadku, co znamienne, podał przyczynę, przebieg i sposób leczenia choroby.

Niedługo potem, bo od 18 do 22 marca 1768 r. ponownie chorował na febrę kataralną. Tym razem leczył się upustem krwi, który wykonano 23 marca, oraz lekiem, który przyjął 24 marca (Radziwiłł, BN, sygn. I.9037).

Luiza Radziwiłł

Luiza Radziwiłł (1770-1836), księżniczka pruska, weszła w ród Radziwiłłów przez małżeństwo z Antonim Radziwiłłem w 1796 roku (Durka, 2012) .

 Ospa

Księżna Luiza Radziwiłłowa tylko raz wspomniała o zachorowaniu na ospę, wiosną 1790 r., z której, jak zanotowała, szybko wyszła (Radziwiłł, 1912).

Wnioski

Radziwiłłowie opisywani w tym artykule zapadali na takie choroby jak ospa, odra, febra, febra kataralna, kamica nerkowa, hemoroidy, choroby żołądkowe, najczęściej diaria i podagra i migrena, jak również choroby wieloobjawowe, a także grypę lub anginę i problemy z krążeniem. Rzadko podawali przyczynę choroby. Przebieg dokumentowali raczej po to, by usprawiedliwić zaniedbanie codziennych obowiązków czy zmianę planów lub podkreślić, że mimo choroby byli aktywni. Stosowali najczęściej tradycyjne w XVIII wieku metody leczenia, tj. upusty krwi, pijawki, okłady, wanny czy leki, których nazw najczęściej wymieniali. Często upatrywali uzdrowienia w łasce Boga. Nikt nie zmarł w wyniku zachorowania na opisywane wyżej dolegliwość.

Dzięki temu krótkiemu artykułowi dowiedzieliśmy się, o zachorowaniu na jakie choroby epidemiczne wspominali wybrani Radziwiłłowie w swoich pamiętnikach czy listach, a także jakie informacje na ich temat uznawali za godne ujęcia w diariuszu czy liście. Jest to, jak zaznaczałam na początku, tylko wstęp do badań w tej tematyce.

Autorka

mgr Paula Magdalena Wydziałkowska-Stawiska (ur. 1993) — doktorantka na Wydziale Nauk Historycznych UMK w Toruniu; zajmuje się naukowo podróżami XVIII-wiecznymi, a szczególnie zagadnieniem doświadczania choroby w czasie podróżowania oraz spostrzeżeń podróżników odnośnie do chorób i higieny; autorka licznych artykułów naukowych poruszających tę tematykę, a także edytorka edycji źródłowej tekstów Józefa Stanisława Sapiehy pt. „Z dawnych podróży. Fragmenty diariusza i wybrane listy biskupa koadiutora wileńskiego Józefa Sapiehy (1708–1754)”.

Bibliografia

1. B.a. (1789). Compedium Medicum Auctum, Częstochowa: drukarnia Jasnej Góry Częstochowskiej.
2. B.a. (b.r.). Słowniczek terminów epidemiologicznych, www.przeglepidemiol.pzh.gov.pl/slowniczek-terminow-epidemiologicznych [dostęp: 21 VII 2019]
3. Durka, J. (2012). Antonii Henryk Radziwiłł (1775-1833) – szkic do portretu arystokraty, namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W: Durka J. (red.), Górny Śląska i Wielkopolska w XIX i pierwszej połowie XX wieku (s.11-30). Poznań: Wydawnictwo Rys.
4. Dymnicka-Wołoszyńska, H. (1987a). Radziwiłł Hieronim Florian, W: Polski Słownik Biograficzny, t. 30, (s. 185-188). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
5. Dymnicka-Wołoszyńska, H. (1987b). Radziwiłł Michał Kazimierz, W: Polski Słownik Biograficzny, t. 30, (s. 299-306). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
6. Flatau, E. (1912). Migrena, Warszawa: nakł. Towarzystwa Naukowego Warszawskiego
7. Kaliński, W. (1968). Dziennik 1787-1788, Wrocław: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
8. Karkucińska, W. (1987). Radziwiłłowa z Sanguszków Anna Katarzyna, W: Polski Słownik Biograficzny, t. 30, (s.384-387). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
9. Kuchowicz, Z. (1969). Społeczne konsekwencje postępującej degeneracji możnowładztwa polskiego w XVII-XVIII wieku, Kwartalnik Historyczny, R. 76, z. 1, s. 24-43.
10. Lanhaus, J. 2014. Opis podróży: itinerarium (1768-1769), Kraków – Wrocław: Księgarnia Akademicka.
11. Lesińska, K. (1987). Radziwiłł Michał Hieronim, W: Polski Słownik Biograficzny. t. 30, (s. 306-309). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
12. Łukasiewicz, D. (2013). Choroba i zdrowie w Królestwie Prus w XIX wieku (1806-1871), Colloqium, 2, s. 7-36.
13. Maciejewska, I; Zawilska, K. (2016). Wstęp. W: Gdybym Cię, moje Serce, za męża nie miała, żyć bym nie mogła : listy Magdaleny z Czapskich do Hieronima Floriana Radziwiłła z lat 1744-1759, (s. 7-40). Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
14. Mierzwa, E. A. (2001). Epidemie przyczyną załamania demograficznego w Europie XVII wieku, W: B. Płonka-Syroka (red.), Choroba jako zjawisko społeczne i historyczne, Wrocław: Wydawnictwo Arboretum.
15. Morawska, z Radziwiłłów T. (2002). Diariusz podróży europejskiej w latach 1773-1774. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
16. Morawska, z Radziwiłłów T. Listy z lat 1765-1778. AGAD, Archiwum Radziwiłłów, dz. V, sygn. 970.
17. Sawicki, M. (2004). Zdrowie i choroba w mentalności rodziny Zawiszów herbu Łąbędź w czasach saskich, W: Staropolski ogląd świata. Materiały z konferencji Wrocław 23-24 października 2004, (s. 263-278). Wrocław: Wydawnictwo i Drukarnia DTSK Silesia.
18. Srogosz, T. (1997). Dżuma ujarzmiona? Walka z czarną śmiercią za Stanisława Augusta, Wrocław: Wydawnictwo Arboretum.
19. Srogosz, T. (2004). Staropolskie postrzeganie klęsk elementarnych, W: Staropolski ogląd świata. Materiały z konferencji Wrocław 23-24 października 2004, (s. 151-158). Wrocław: Wydawnictwo i Drukarnia DTSK Silesia.
20. Radziwiłł, H. F. (1998). Diariusze i pisma różne, Warszawa: Wydawnictwo Energeia.
21. Radziwiłł, K. S. Kontynuacja notacyi ręką księżęcia Jmści spisanych z kalendarza jego wyjętych. Z kalendarza wyjętych, AGAD, AWR, Rękopisy Biblioteczne, sygn. 45.
22. Radziwiłł, K S. Listy Karola Stanisława I Radziwiłła do różnych. AGAD, AWR, dz. IV, zespół nr 354, sygn. 237.
23. Radziwiłł, K. S. Listy Karola Stanisława I Radziwiłła do różnych. AGAD, AWR, dz. IV, zespół nr 354/IV, sygn. 238.
24. Radziwiłł, K. S. Zebranie dni z kalendarzów notowanych własną ręką i pracą J. O. Xcia JMści pana podkanclerzego W . X. L., z których można się informować o czasach rezydencyej J. Królewskiey Mci i swojej własnej, o sejmach, o drogach ustawicznych, co w którym miesiącu poczta przyniosła do śmierci niektórych zacniejszych panów (1689 —1713), Biblioteka PAU i PAN w Krakowie, sygn. 977.
25. Radziwiłł, L. (1912). Pamiętniki ks. Radziwiłłowej (Ludwiki ks. pruskiej) : czterdzieści pięć lat mojego życia (1770 do 1815). [Cz. 1]. Warszawa: L. Bogusławski.
26. Radziwiłł, M. (2016). Gdybym Cię, moje Serce, za męża nie miała, żyć bym nie mogła : listy Magdaleny z Czapskich do Hieronima Floriana Radziwiłła z lat 1744-1759. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego.
27. Radziwiłł, M. H. Dziennik. 1 VIII 1764 – 23 VI 1768, BN, sygn. I.9037.
28. Radziwiłł, M. K. Diariusz, AGAD, AWR, dz. VI, sygn. 80-IIa.
29. Rachuba, A. (1987). Radziwiłł Karola Stanisław, W: Polski Słownik Biograficzny, t. 30, (s. 240-248). Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
30. Węglorz, J. (2015). Zdrowie, choroba i lecznictwo w społeczeństwie Rzeczpospolitej XVI-XVIII wieku. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
31. Wydziałkowska, P. (2018). Epidemia jako kategoria społeczna i prywatna w wybranych relacjach z podróży polskich podróżników XVIII wieku, W: M. Dąsal (red.), Acta Uroboroi – w kręgu epidemii, (s. 123-133). Wrocław: SKN Uroboros.
32. Zuba, K. (1998). Bogusław Radziwiłł (1620-1669) – portret psychofizyczny magnata w świetle listów i pamiętników. Medycyna Nowożytna, 5/3, s. 113-136.
33. Zuba, K. (2002). Michał Kazimierz Radziwiłł (1702-1762) – portret psychofizyczny. Medycyna Nowożytna, 9/1, s. 53-84.

Autor

mgr Paula Wydziałkowska-Stawiska (ur. 1993) — doktorantka na Wydziale Nauk Historycznych UMK w Toruniu; zajmuje się naukowo podróżami XVIII-wiecznymi, a szczególnie zagadnieniem doświadczania choroby w czasie podróżowania oraz spostrzeżeń podróżników odnośnie do chorób i higieny; autorka licznych artykułów naukowych poruszających tę tematykę, a także edytorka edycji źródłowej tekstów Józefa Stanisława Sapiehy pt. „Z dawnych podróży. Fragmenty diariusza i wybrane listy biskupa koadiutora wileńskiego Józefa Sapiehy (1708–1754)”.