Magiczna, tajemnicza i pełna symboliki — jemioła pospolita, znana również jako jemioła biała (Viscum album), to roślina półpasożytnicza, która rośnie przede wszystkim w Europie (zwłaszcza w regionach śródziemnomorskich) i Azji. Kwitnie od lutego do kwietnia, a od wieków jest uznawana za jeden z najważniejszych symboli świąt Bożego Narodzenia, dekoracji i tradycji. Jemioła odgrywała istotną rolę w rytuałach, wierzeniach i lecznictwie, a jej właściwości zostały po raz pierwszy opisane przez Teofrasta, ucznia Arystotelesa, już w III wieku p.n.e.

W dawnych wierzeniach jemioła symbolizowała połączenie nieba i ziemi, sacrum i profanum. W mitologii nordyckiej odegrała kluczową rolę w opowieści o Baldurze, bogu zabitym strzałą wykonaną z jemioły. Po jego śmierci bogini Frigg, jego matka, obiecała całować każdego, kto przejdzie pod zawieszoną jemiołą. W ten sposób jemioła stała się symbolem pokoju i przyjaźni oraz świętą rośliną, używaną jako amulet i lekarstwo. Zgodnie z tradycjami Celtów jemioła, ścięta sierpem, była talizmanem ochronnym.

W historii na temat mocy jemioły pisali tacy autorzy jak William Shakespeare (Tytus Andronikus), P. D. James (The Mistletoe Murder), Fern Michaels (Mistletoe Magic), Jenny Bayliss (Meet Me Under The Mistletoe), Richard Paul Evans (The Mistletoe Secret), Agnieszka Olejnik (Randka pod jemiołą), Magda Skubisz (Jemioła, klątwa i cholera) czy Aneta Jadowska (Dynia i jemioła. Nietypowe historie świąteczne).

Jej motyw wykorzystywali również w swoim dorobku artyści secesyjni oraz współcześni piosenkarze tacy jak Frank Sinatra (Mistletoe and Holly), Cliff Richard (Mistletoe and Wine), Justin Bieber (Mistletoe), Hailey Whitters (Meet Me Under The Mistletoe), Sia (Underneath The Mistletoe) czy nasz rodak Felicjan Andrzejczak (Pod jemiołą).

Jemioła nie tylko inspiruje kulturę, ale także znajduje szerokie zastosowanie w medycynie. Jakie ma właściwości lecznicze i dlaczego sięgano po tę niezwykłą roślinę?

Zastosowanie w medycynie

Jemioła jest zarówno lekiem, jak i trucizną. Jej wierzchołki gałązek od wieków wykorzystywano w lecznictwie, choć nieumiejętne stosowanie może być niebezpieczne. Roślina ta jest szczególnie pomocna przy schorzeniach wieku starczego, takich jak demencja czy szumy uszne. Historycznie używano jej do leczenia kokluszu, gruźlicy oraz miażdżycy. Obecnie preparaty z jemioły pomagają stabilizować rytm serca, obniżają ciśnienie krwi i rozszerzają naczynia krwionośne. Dzięki zawartości flawonoidów wspomagają leczenie choroby wieńcowej i nadciśnienia.

Przy regularnym stosowaniu jemioła obniża poziom cholesterolu, łagodzi bóle menstruacyjne, a także działa przeciwskurczowo, immunostymulująco i uspokajająco. Napary z jemioły są stosowane jako naturalny środek wspierający leczenie epilepsji, żylaków oraz problemów ze snem. Zewnętrznie używana regeneruje naskórek i działa rozgrzewająco.

Epidemie: historyczne metody leczenia i prewencji | Aleksander K. Smakosz (red.)

Zestaw: Sama książka

38,00 zł

Kup teraz

Naukowcy szczególnie interesują się lektynami i wiskotoksynami obecnymi w jemiole, które wykazują działanie cytotoksyczne, niszczące komórki nowotworowe. Napary z dziko rosnącej jemioły były przez wieki stosowane jako leki na choroby serca, głowy, żołądka, a nawet afrodyzjak i środek na płodność. Uważano, że zwiększa potencję u mężczyzn i poprawia płodność zwierząt hodowlanych.

Należy jednak pamiętać, że owoce jemioły są silnie trujące i nie nadają się do spożycia. Mimo to jemioła pozostaje cenioną rośliną o licznych właściwościach leczniczych.

Europejska Agencja Leków właściwości jemioły podsumowuje w następujący sposób (EMA, 2013):

Preparaty z jemioły mogą obniżać ciśnienie krwi u szczurów i psów (z nadciśnieniem) w sposób zależny od dawki. Niektóre z przeprowadzonych eksperymentów są przestarzałe, a praktyczne okoliczności interwencji i uzyskanych wyników nie zawsze są jasno przedstawione.

Brakuje danych dotyczących farmakokinetyki preparatów podawanych doustnie.
Wartości LD50 dla lektyn jemioły i viskotoksyn zostały określone ilościowo.
Nie ma dostępnych odpowiednich danych na temat genotoksyczności różnych preparatów roślinnych.

Dodatkowo EMA podaje, że preparaty z Viscum album są tradycyjnie stosowane w niektórych krajach europejskich w łagodnych zaburzeniach sercowo-naczyniowych. Brak jednak dowodów na ich skuteczność kliniczną, co uniemożliwia wsparcie wskazania do ich dobrze ugruntowanego zastosowania.

O jemiole przeczytasz także tutaj: Krzesło Świętego Edwarda — tron koronacyjny i etnobotanika dębu angielskiego

Jemioła na dębach

Według XIX-wiecznego botanika Isaaca Halla interesującym zjawiskiem była ówczesna rzadkość jemioły na dębach angielskich w porównaniu z jej częstym występowaniem na angielskich jabłoniach. Inny botanik z epoki — J. Redfield — zauważył, że w Kalifornii bardzo często, a wręcz niemal stale, obserwowano ogromne kiście Phoradendron (amerykańskiego odpowiednika jemioły) na dębach (Redfield, 1873).

W dolinach i na niższych wzgórzach Kalifornii dęby kilku gatunków były najliczniejszymi drzewami. Ich eleganckie sylwetki oraz intensywna zieleń, kontrastujące z zazwyczaj suchą roślinnością sierpnia, nadawały krajobrazowi szczególny urok. Latem Redfield podróżował po Kalifornii z doktorem Torreyem, którego wprawne oko szybko dostrzegło, że w dolinach Napa i Sonoma niemal każdy duży dąb miał kiście jemioły, z których wiele wyróżniało się wielkością i wiekiem (Redfield, 1873).

Jemiołę tę obserwowano na dębach takich jak Quercus lobata, Q. Kelloggii , Q. chrysolepis, a prawdopodobnie także na innych gatunkach. Nie ustalono jednak, czy jej występowanie ograniczało się wyłącznie do rodzaju Quercus. Prawdopodobnie chodziło o jedną z odmian Phoradendron leucarpum choć pośpieszna podróż dyliżansem uniemożliwiła zebranie okazów. Na wschód od Missisipi jemioła ta była znana z występowania na wielu różnych gatunkach drzew, co świadczyło o jej dużej elastyczności w doborze roślin gospodarzy (Redfield, 1873).

Relacja z 1873 r. daje nam interesującą introspekcję w ówczesną percepcję jemioły przez angielskich handlarzy (Hall, 1873):

Tak, wiem wszystko o jemiole, wie pan; to grzyb, wie pan; coś, co rośnie na gałęziach drzew, wie pan. Nigdy nie widziałem jej za wiele w Anglii; zawsze rośnie na starych, guzowatych jabłoniach, nigdy na dębie.

Opowiadają jakieś bzdury o dębach, druidach i świętej roślinie, wie pan, i wierzą, że to typowo angielska rzecz, wie pan, a szczególnie wśród niższych warstw społecznych jest dobra do całowania się pod nią z damami w czasie świąt, wie pan — coś w rodzaju nieszkodliwej bujdy, pobożnego oszustwa, które całkiem dobrze działa, wie pan.

Ale widziałem jej mnóstwo w Belgii, na starych sadach, jabłoniach, które są guzowate i nie rodzą zbyt wiele owoców; a w czasie świąt Bożego Narodzenia importuje się do Anglii ogromne skrzynie tej jemioły z Belgii: skrzynie ogromnych rozmiarów — w zaskakujących ilościach — i zaopatruje się w nią cały angielski rynek. To równie dobra jemioła, wie pan, bo w Anglii jest teraz prawie tyle samo jemioły, co druidów, wie pan.

Jemioła w kulturze i wierzeniach

Całowanie pod jemiołą to popularny zwyczaj świąteczny, znany już od wieków. Wierzono, że pocałunek pod tą uroczą dekoracją przynosi szczęście i miłość. W XIX wieku traktowano go nawet jako obietnicę nadchodzącego ślubu. Po świętach jemiołę suszono i przechowywano jako talizman na cały rok.

Według tradycji, jemioła wieszana nad stołem, drzwiami czy kominkiem symbolizuje życie, zgodę i dostatek. W krajach anglosaskich obyczaj ten stał się szczególnie popularny w XVII wieku i do dziś pozostaje integralną częścią świątecznej dekoracji.

Podsumowanie

Jemioła, roślina pełna sprzeczności, od wieków inspirowała kulturę, tradycje i medycynę. Wciąż pozostaje symbolem świąt, miłości i zdrowia, a jej niezwykłe właściwości czynią ją jedną z najważniejszych roślin w tradycji ludowej i lecznictwie.

Bibliografia

• Cunningham S. (2009). Encyklopedia magicznych roślin. Tłum. P. Karpowicz. Studio Astropsychologii.
• EMA. (2013). Visci albi herba – herbal medicinal product.
• Hall, I. (1873). Miseltoe. Bulletin of the Torrey Botanical Club, Volume 4. 7–8. https://archive.org/details/jstor-2476548/
• Hopman E. E. (1995). Drzewa magiczne, drzewa lecznicze. Tłum. M. Korwin – Kassakowski, S. Kasicki. Wydawnictwo Alfa.
• Pełka J. L. (2022). Rytuały, obrzędy, święta. Od czasów słowiańskich po wiek XX. Wydawnictwo Replika.
• Pruszak A. (2021). O ziemiańskim świętowaniu. Tradycje świąt Bożego Narodzenia i Wielkiejnocy. Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Seneta W., Dolatowski J. (1997). Dendrologia. Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Sikorski D. (2023). Religie dawnych Słowian. Wydawnictwo Poznańskie.
• Stary F., Jirasek V. (1976). Rośliny lecznicze. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne.
• Maisonneuve J. (1995). Rytuały: dawne i współczesne. Tłum. M. Mroczek. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
• Redfield, J. (1873). Oaks and Mistletoe. Bulletin of the Torrey Botanical Club, Volume 4. https://archive.org/details/jstor-2475680/
• Wood J. (2002). Celtowie: ludzie, mitologia, sztuka. Tłum. J. Mikos. Wydawnictwo Horyzont.
• Żygulski K. (1981). Święto i kultura: święta dawne i nowe. Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych.