Szkic traktuje o przemianach w rozumieniu choroby (i klasyfikacji chorób) w uniwersyteckich środowiskach medycznych Niemiec w XVIII wieku. Podstawą analizy jest praca dyplomowa młodego lekarza z Saksonii, G. C. Stendera, która odnosi się do tradycji medycznego nazewnictwa antycznego oraz wpływu na terminologię nozologiczną traktatów innych uczonych tego okresu jak Karol Linneusz oraz François Boissier de la Croix de Sauvages.

Znaczenie i klasyfikacja choroby

Pojęcie choroby w kulturze oparte jest w znacznym stopniu o grecki i łaciński źródłosłów, czyli przede wszystkim o zakres znaczeniowy słów νόσος (czyt. nosos) i morbus. Greckie słowo: ἡ νόσος (he nosos) jest rodzaju żeńskiego i oznacza nie tylko „chorobę” czy „zarazę”, lecz tę samą częstotliwość użycia mają też inne znaczenia tego wyrazu, mianowicie: „szaleństwo”, „żądza”, „namiętność”, „słabość”, „cierpienie”, „męki” oraz „katusze”. Rzeczownik ten pochodzi od greckiego czasownika, który oznacza sytuację krytyczną, m.in. „stanie nad przepaścią” oraz „pozostawanie w stanie zagrożenia”, ale także „pozostawanie bezwolnym, ogarniętym, nawiedzonym przez coś”. We współczesnych językach termin ten używany jest przede wszystkim technicznie i w wersji przymiotnikowej: „nozologiczny” (angielskie: nosological). Natomiast choroba w języku łacińskim wyrażana jest w rodzaju męskim (morbus, morbi — deklinacja II) i oprócz znaczeń tożsamych z greckimi może oznaczać także „zmartwienie”.

Jest to zatem pojęcie szersze od greckiego o ujęcie stanu poprzedzającego lub towarzyszącego chorobie oraz bliskie pojęciu niezgodności z naturą (przymiotnik: morbosus, -a, –um). Takie znaczenie ma angielski przymiotnik morbid, właściwie równoznaczny z pathological („characterized by or appealing to an abnormal and unhealthy interest in disturbing and unpleasant subjects, especially death and disease”; „of the nature of or indicative of disease”).

Warto także zwrócić uwagę, że od antycznych grecko-łacińskich początków medycyny europejskiej dostrzegano (a przynajmniej tak wynika z nazewnictwa) dwojaki charakter chorób — fizyczny i psychiczny. Jeden i drugi charakter chorób określany jest tym samym słowem, zarówno po grecku, jak i po łacinie.

Natomiast kwestie podziału chorób nie były spójne od czasów antycznych. Za jakąś cechę wspólną można uznać fakt, że we współczesnej nomenklaturze klinicznej zarówno w języku angielskim, jak i polskim, dominuje nazewnictwo greckie, podczas gdy w nazwach anatomicznych — łacińskie. Jednak rodzaje chorób klasyfikowano w różny sposób. Współczesny podział chorób dokonywany jest z wykorzystaniem dwudziestu sześciu liter alfabetu łacińskiego, zaś każda jednostka chorobowa posiada oznaczenie alfanumeryczne w kolejności: litera-cyfra-podtyp (np. A20.2 — dżuma płucna).

Niewiele osób zdaje sobie jednak sprawę, że cały system nozologiczny swoje początki wziął od systematycznych prób podziału chorób, jakich dokonywali, zwłaszcza w wieku XVIII, autorzy łacińskich traktatów, ówcześni medycy-naukowcy.

Zapraszamy również do lektury artykułu na temat chorób zakaźnych w XVIII w.: Epidemie w wybranych relacjach z podróży polskich podróżników XVIII wieku

Klasyfikacja chorób G. K. Stendera

Interpretacja de la Croix de Sauvages i Linneusza

Poniżej przedstawiono podział na jedenaście grup chorobowych, jakie zaprezentował w swojej pracy dyplomowej (odpowiednik doktoratu), bronionej w Getyndze, młody lekarz z Saksonii, pochodzący z małego miasta Derenburg, niedaleko Halberstad — Godofredus Christophorus Stender (Gotrfyd Krzysztof Stender). Cała jego praca zatytułowana Definitiones generum morborum, prezentowana była wobec całego grona wybitnych niemieckich lekarzy z Akademii Getyńskiej wraz z jej prorektorem Rudolfem Augustem Voglem. Praca liczy około czterdziestu stron i ma charakter zapisu publicznego egzaminu, podczas którego Stender odnosi się do wcześniejszych podziałów chorób, zwłaszcza zaś do dwu współczesnych mu badaczy (Praefatio — „Wstęp”) oraz dokonuje grupowania i definiowania chorób (kolejne rozdziały opisujące w sumie pięćset sześćdziesiąt nazw chorób).

Jeśli chodzi o odniesienia do aktualnego (czyli na połowę XVIII w.) stanu badań, Stender powołuje się na dwa autorytety, jakimi są dla niego szwedzki przyrodnik Karol Linneusz oraz francuski lekarz i botanik François Boissier de la Croix de Sauvages. Młody niemiecki lekarz powołuje się na ich prace: De generibis morborum (1759) pierwszego oraz Pathologia methodica et Nosologia (1763) drugiego, ale nie bezkrytycznie — wskazuje błędy w ich pracach, ceni jednak bardziej Francuza, brata słynnego naturalisty Pierra Augustina.

Interpretacja Stendera

Stender słusznie łączy obu uczonych, ponieważ ci ściśle ze sobą współpracowali: Sauvages wysyłał Linneuszowi botaniczne materiały do badań, zaś Linneusz wpłynął na to, że Sauvages został wybrany członkiem Szwedzkiej Akademii Nauk. Obaj byli też botanikami i lekarzami, jednak Sauvages piastował także stanowisko profesora fizjologii oraz patologii na Uniwersytecie w Montpellier. François Boissier Sauvages de Lacroix jest obecnie uważany za twórcę metodycznej nosologii, która obejmowała także klasyfikację chorób psychicznych. Inspirując się zatem pracami botanika Karola Linneusza oraz Filipa Pinela, jednego z pierwszych badaczy chorób psychicznych, Sauvages wydał w 1763 roku dzieło, na które szczególnie powołuje się Stender i z którym stara się polemizować. Sauvages podzielił choroby na dziesięć grup, dwieście dziewięćdziesiąt pięć rodzajów i dwa tysiące czterysta gatunków / nazw chorób, Godfryd Stender do tego podziału dodaje jeszcze jedną, jedenastą grupę.

A oto klasyfikacja chorób według Stendera wraz z tłumaczeniem:

Tabula classium morborum:
Tabela klasyfikacji (grup) chorób:

I. Febres, innati caloris augmentum praeternaturale, cum oris siccitate et gravitate corporis.
Gorączki, nienaturalne powiększenie przyrodzonej (normalnej) temperatury
z suchością ust i ociężałością ciała.

II. Profluvia, humorum evacuatio ab ordine quantitate aut qualitate naturali abhorrens.
Wylewy, odejście płynów od naturalnego porządku co do ilości i jakości.

III. Epischeses, exercendorum supressiones molestae, corporis et animi tranquilitatem turbantes.
Wstrzymania, uciążliwe tłumienia ruchów, powodujące bezruch ciała
i umysłu.

V. Spasmi, solidorum mobilium contractiones vel agitationes.
Spazmy, ściągnięcia lub wstrząsy ruchomych członków.

VI. Adynamiae, sensationum, motuum naturaliumque functionum defectus aut imminutiones.
Bezsilności (dosł. utraty sił), braki lub zmniejszenia odczuć i naturalnych ruchów życiowych.

VII. Hyperaesthises, sensationes auctae, perversae.
Nadwrażliwości, zwiększone i nienaturalne odczuwanie.

VIII. Cachexiae, malecolorata corporis constitutio, cum debilitate.
(Dosł.) Zły stan ciała i zdrowia, źle zabarwiony całokształt ciała z kalectwem (ułomnością).

IX. Paranoiae, mentis aberrationes.
Paranoje, czyli zboczenia umysłu

X. Vitia, mutationes in superficie corporis conspicuae.
(Dosł.) Błędy, zmiany na powierzchni widocznej ciała.

XI. Deformitates, aberrationes solidorum ab ordine, positura, habitu, figura, numero, aliisque qualitatibus.
Deformacje, zboczenia (stałych) członków pod względem porządku, układu, zwyczaju, kształtu, liczby i innych cech.

Podsumowanie

Bez dokładnej analizy porównawczej dzieła Sauvagesa z pracą dyplomową Stendera nie da się stwierdzić wszystkich podobieństw i różnic między autorami, natomiast już z podziału na grupy chorób można wyciągnąć wniosek, że młody saksoński lekarz chciał uczynić rozróżnienie między chorobliwymi zmianami na widocznej powierzchni ciała a wszelkiego rodzaju deformacjami różnych narządów. Nie jest celem tego szkicu wnioskowanie, na ile uzasadniony był ten podział oraz dodanie kolejnej, jedenastej grupy chorób. Artykuł miał za zadanie jedynie stwierdzić, w jaki sposób postrzegano choroby w ówczesnym środowisku medycznym, gdyż to z tego środowiska w formie diagnozy mogły trafiać do powszechnych, społecznych zastosowań i kształtować opinie na temat poszczególnych chorób.

Jak widać, temat kategorii chorób oraz zdecydowaną wolę dokładnej ich klasyfikacji, był tym, który szczególnie angażował naukowe środowiska medyczne Europy w połowie XVIII wieku. Przyczyniły się do tego nie tylko prace wybitnych biologów-lekarzy Linneusza i Sauvegesa, ale także i Saksończyka Stendera.

Bibliografia

• Gaj, B. (2016). Poetae Silesii docti. Pokolenia śląskich poetów i uczonych. W: B. Płonka-Syroki, M. Dąsal, K. Marchel (red.), Doświadczenie pokolenia a perspektywa osobista (139-149). Warszawa: DiG.
• Wikipedia. François Boissier de Sauvages de Lacroix. https://en.wikipedia.org/wiki/Fra %C3%A7ois_Boissier_de_Sauvages_de_Lacroix (09.02.21).
• Diki. Morbid. https://www.diki.pl/slownik-angielskiego?q=morbid (08.02.21).
• Olędzka, B. (2018). Język łaciński dla lekarzy. Warszawa: MediPage.
• Plezia, M. (1998). Słownik Łacińsko-polski. Warszawa: PWN.
• Simmons, J. (1997). 100 najwybitniejszych uczonych wszech czasów, tłum. P. Amsterdamski. Warszawa: Świat Książki.
• Stender, G. C. (1764). Definitiones generum morborum. Getynga.
• Węclewski, Z. (1929). Słownik grecko-polski. Lwów.

Autor

lek. Maria Gaj — Stypendystka BAS w latach 2012–2014 w Adcote School for Girls w Anglii oraz Princeton University, USA, w latach 2014–2016, studentka Uniwersytetu Medycznego w Wiedniu w latach 2019–2020. Absolwentka Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu. Autorka licznych publikacji medycznych i humanistycznych oraz prac wygłoszonych i wyróżnionych na konferencjach studenckich i pozastudenckich

Uwaga

Pierwotnie powyższy tekst został opublikowany w czasopiśmie Pharmacopola, numer 1/2021