Trudne jest badanie tak odległego okresu w dziejach ludzkości, jaki stanowiła prehistoria. Przypuszczenia na temat tego, w jaki sposób ówcześni ludzie radzili sobie z problemami zdrowotnymi, w dużej mierze pochodzą z badań etnologicznych kultur pierwotnych. Równie problematyczne jest badanie medycyny w starożytności. Co dzisiaj wiemy o dawnych systemach leczniczych?

Medycyna prehistoryczna a tradycyjne systemy lecznicze Nowego i Starego Świata

Na rozwój lecznictwa wśród ludów pierwotnych duży wpływ miały zapewne instynkt i pewne przypadkowe zdarzenia z życia codziennego. W połączeniu z sympatią do innych ludzi, należących do tej samej grupy, motywowały one do znalezienia sposobu, który przyniósłby ulgę cierpiącym w wyniku schorzenia czy urazu. Z tego powodu sięgano po różne rośliny czy stosowano pewne zabiegi przy użyciu uprzednio skonstruowanych przyrządów. Przeczucie i wcześniejsze przypadkowe doświadczenia i odkrycia zaowocowały dostrzeżeniem zależności między podejmowanymi czynnościami, używanymi surowcami a ich wpływem na stan zdrowia. Empiria, czyli wykrywanie związków między działaniem a jego konsekwencjami, doprowadziła do rozwoju wielorakich terapii poznania opracowania różnych leków, m.in.:

• roślin wywołujących wymioty (wymiotnica — Carapichea ipecacuanha);
• środków odurzających i usypiających (odwar z niedojrzałych makówek maku lekarskiego, haszysz, wino, różne gatunki tytoniu);
• środków przeciw malarii (kora z drzewa chinowego otrzymywana m.in. z gatunku Cinchona pubescens);
• licznych zabiegów leczniczych (przygotowywanie opatrunków na rany, diety, stawianie baniek, upusty krwi, masaże, zabiegi przy kobiecie rodzącej i dziecku, zabiegi chirurgiczne).

Zabiegi chirurgiczne, jakie wykonywano w czasach prehistorycznych to m.in.:

1. usuwanie zębów,
2. przecinanie ropnia za pomocą ostrych przedmiotów, np. odłamków muszli, ostrego kamienia, ciernia, ości;
3. trepanacja – zabieg początkowo rytualny, z czasem zauważono, że pomaga w bólach głowy i padaczce;
4. usuwanie odłamków czaszki z mózgu, które dostały się tam na skutek urazu głowy i powodowały nawet do paraliżu połowy ciała;
5. wyciąganie strzał z klatki piersiowej.

Jedną z najciekawszych metod wykorzystywanych przez ludy pierwotne było zszywanie żołądka i jelit przebitych włócznią przy pomocy termitów. Podczas tego zabiegu zbliżano do siebie brzegi rany i nakładano termity tak, by brzegi chwytały żuwaczkami. Następnie przy pomocy paznokci odcinano ich tułowia i odwłoki, i sięgano po kolejne. Po pewnym czasie termity wsysały się w ranę, a ta zabliźniała się i goiła.

Składanie ofiar z ludzi jako metoda leczenia

Mimo że poznano pewne zależności przyczynowo-skutkowe między schorzeniem a metodą jego leczenia, człowiek pierwotny nie był w stanie w racjonalny sposób wytłumaczyć patogenezy danej choroby. Dodatkowo, osobnicy Ci byli bardzo emocjonalni, co przysłaniało ich jasny pogląd na wiele spraw życia codziennego. Warto tutaj przypomnieć, iż to właśnie u naszych praprzodków zrodziła się wiara w siły nadprzyrodzone, czyli supranaturalizm. W związku z tym wierzono, że choroba była wywoływana przez bóstwa, złe duchy, demony, dusze zmarłych. Skoro choroba została wywołana przez nadprzyrodzone siły, to również nadprzyrodzonymi siłami starano się tę chorobę zwalczyć. Tak więc formę terapii stanowiły bardzo często modlitwy, składanie ofiar, wypędzanie duchów, wymawianie zaklęć nad chorym, zamawiania, błagania bogów o uzdrowienie. Do wykonania takich czynności potrzeba było osoby, która była swego rodzaju łącznikiem między sacrum a profanum i miała władzę nas światem nadprzyrodzonym. Taką osobą był kapłan, który potrafił porozumiewać się z bogami, wypędzać z chorego złe duchy czy stosować odpowiednie preparaty. Taki „pralekarz” miał też specyficzny wygląd.

Najprawdopodobniej był on ubrany w przerażający strój, którego elementami były węże, jaszczurki, skóry zwierzęce. Lekarz-kapłan na twarz zakładał maskę, w ręku trzymał hałaśliwy instrument, wszystko po to, by wystraszyć i wypędzić demona, który wniknął w człowieka
i wywołał chorobę.

Aby zapobiec chorobom w tych czasach, noszono także wykonane z kamienia amulety na szyi, w pasie lub w formie pierścienia. W ten sposób wykorzystywano również ząb lub kawałek kości.

Mezopotamia

Informacje na temat medycyny starożytnej Mezopotamii zostały zachowane dzięki zapisom wykonanym pismem klinowym na glinianych tabliczkach, które odkopano na terenach Żyznego Półksiężyca. Cennych wiadomości dostarczają również wykopaliska archeologiczne i przekazy starożytnych greckich historyków. Zawarte w tych źródłach treści świadczą o empiryczno-supranaturalistycznym charakterze medycyny mezopotamskiej wzbogaconej o aspekt astrologiczny. Uważano bowiem, że wystąpienie choroby, jej przebieg, rokowanie, efektywność leczenia zależą od układu gwiazd.

Pewne źródła pierwotne zasługują na szczególną uwagę. Należą do nich: słynny Kodeks Hammurabiego, który w paragrafach 215–240 zawiera treści dotyczące spraw medycznych; prawa asyryjskie, a w szczególności opracowane na ich podstawie przez Reginalda Campbella Thompsona Zioła asyryjskie, zawierające spis wielu środków leczniczych, w tym około 250 pochodzenia roślinnego, 180 pochodzenia zwierzęcego i 120 pochodzenia mineralnego; teksty recept dostarczające wiadomości o racjonalnych sposobach leczenia, niemalże pozbawionych elementów magicznych; teksty diagnostyczne, dzięki którym wiadomo, jak mogła wyglądać swego rodzaju praktyka lekarska. Uzdrowiciele udając się ze świątyni do domu chorego obserwowali i rozważali naturalne zjawiska przyrodnicze, które towarzyszyły im w drodze. Ich interpretacja miała pomóc przy wnioskowaniu o dalszym przebiegu choroby.

Hepatoskopia i zaklęcia: starożytna medycyna mezopotamska

Niemniej, lekarz sprawdzał kondycję chorego badając go, poczynając od głowy, a kończąc na stopach. Interesującym rytuałem, mającym ułatwić zdiagnozowanie choroby i określenie sposobu jej leczenia, była hepatoskopia. Polegała ona na oglądaniu przez lekarza-kapłana wątroby zwierzęcia ofiarnego, najpierw w jej naturalnym umiejscowieniu w ciele, a następnie po wyjęciu jej z jamy brzusznej. Na podstawie dostrzeżonych lub tylko domniemanych zmian w wyglądzie tego narządu decydowano o stanie zdrowia badanej osoby.

Ciekawą formą leczenia była ceremonia magicznych zaklęć, bardzo wystawna lub skromna, w zależności od zamożności chorego. W przypadku cierpiącego z nizin społecznych miała ona miejsce w jego domu. Natomiast, jeżeli pacjent był dobrze sytuowany, urządzano radosną procesję. Uczestniczył w niej między innymi chór, osoba uderzająca w kocioł w celu odstraszenia złych duchów oraz podążający na czele ubrany w rytualny strój lekarz-kapłan.

Człowiek jako lek i obiekt badań | A. Smakosz (red.)

Monografia przedstawia problematykę związaną z miejscem człowieka w medycynie, w kontekście historycznym. Tom składa się z trzech części: I) Człowiek jako lek; II) Historia anatomii; III) Człowiek jako obiekt badań.

Czy tłuszcz ludzki jest dobrym podłożem maściowym? Na jakie dolegliwości był stosowany olejek z mumii egipskiej? Co ma wspólnego kanibalizm medyczny i wiara w relikwie? Jakich narzędzi chirurgicznych używali starożytni Rzymianie i Grecy? Jak w średniowieczu przeprowadzano operacje pod narkozą? Jak w pierwszej połowie XX w. wyglądały prawne i etyczne kwestie ekspetymentów na ludziach? Czy eksperymenty Mengelego i innych medyków z obozów koncentracyjnych wpłynęła na rozwój nauki?

Na te i inne pytania znajdziecie Państwo odpowiedzi w naszej monografii.

Najniższa cena w ciągu 30 dni: 40 zł

40,00 zł – 50,00 zł

Kup teraz

Sproszkowane ludzkie kości na choroby oczu

Mezopotamscy uzdrowiciele istnieli już od trzeciego tysiąclecia p.n.e. Z biegiem czasu zróżnicowali się w trzy grupy: ȃsȗ — lekarze
o ograniczonym znaczeniu; bȃrȗ — prorocy, oglądacze, wyspecjalizowani we wróżeniu, interpretacji zjawisk i stawianiu diagnoz i prognozowaniu; ȃshipu — egzorcyści, wypędzali złe duchy będące przyczyną choroby, mieli moc kontaktowania się z bogami w celu ich przejednania.

Warto również wspomnieć o wykorzystywanych w lecznictwie postaciach leku takich jak: okłady, preparaty do nacierania ciała, wlewy, plastry, wywary, powidełka, maści, wina lecznicze. W bólach mięśni i stawów stosowano okłady sporządzone poprzez zmieszanie zgniłych ziaren i wody. W przypadku gorączki i wynikających z niej problemów ze wzrokiem okład ugnieciony z sokiem, z cynamonowca nakładano na głowę, owijano bandażem i pozostawiano na trzy dni. Prawostronny ból głowy i towarzyszące mu opuchnięcie prawej powieki z obfitym łzawieniem starano się złagodzić środkami do nacierania ciała. Były nimi mieszanina drobno sproszkowanych ludzkich kości i oleju cedrowego lub balsam z soli zasadowych i wody. Preparaty do nacierania stosowano też w przypadku kolki. Przygotowywano je poprzez dodanie miodu i oleju do podgrzanej mieszanki kory cedru i jałowca, oleandra, mirtu, trzciny cukrowej i wina. Po wystudzeniu preparatu nacierano nim brzuch lub podawano doodbytniczo.

Podobnie jak w okresie przedhistorycznym, swego rodzaju profilaktykę stanowiło noszenie amuletów, które miały chronić przed wniknięciem demona; zazwyczaj amulety formowano w postać istoty, przed którą miały strzec.

Egipt

Medycyna egipska łączyła w sobie empirię i supranaturalizm. O tym, że w celach leczniczych uciekano się do magii, stosując zaklęcia, amulety, jak również, iż stosowano racjonalne metody lecznicze, wiemy dzięki zachowanym papirusom. Za najważniejszy, często określany mianem pierwszej encyklopedii medycznej, uważany jest Papirus Ebersa z 1500 r. p.n.e. Zawarte w nim jest 700 magicznych formuł i substancji zaradczych. Z kolei w przedstawiającym racjonalne spojrzenie na lecznictwo Papirusie Edwina Smitha znajdują się treści dotyczące urazów, diagnozowania chorób i sposobów ich zwalczania.

Herodot z Heraklitu, który ok. 450 r. p.n.e. odwiedził Egipt, opisał strukturę medyczną państwa w następujący sposób:

[…] każdy lekarz zajmuje się tylko jedną chorobą, a nie kilkoma. W całym kraju jest dużo lekarzy, ponieważ są specjaliści od chorób oczu, inni od głowy, inni od zębów

Herodot z Heraklitu

Wartą uwagi grupę stanowili wspomniani przez Herodota tzw. lekarze „od zębów”, oznaczani w zapisach hieroglificznych poziomą strzałką i naczyniem do przechowywania maści. Zajmowali się między innymi usuwaniem zębów. Osobom poddawanym temu zabiegowi podawano środki znieczulające, np. opium.

W zabiegu tym korzystano z prostych kleszczy oraz narzędzi o nazwach Bantasank (o kształcie przypominającym kozią stopkę) i Bodisa (w kształcie haka na ryby). Na koniec wyłamywano kości wyrostka zębodołowego, a w celu zabezpieczenia przed infekcją powstałą ranę przypalano rozżarzonym żelazem. Mieszkańcy starożytnego Egiptu stosowali również środki leczące erozję zębów, łagodzące zapalenie dziąseł i ból zębów, o czym świadczą znalezione w trakcie prac wykopaliskowych recepty. Warto zaznaczyć tutaj, iż niektórych z tych receptur używa się po dziś dzień.

Mumifikacja w Egipcie

Dzięki badaniom mumii egipskich wnioskuje się także o tym, że starano się wypełniać braki w uzębieniu wszczepami z drewna, muszli, kości słoniowej czy żelaza. Sama mumifikacja miała na celu konserwowanie zwłok. Ciało zmarłego otwierano, oczyszczano i balsamowano, nie poddawano go jednak sekcji zwłok we współczesnym znaczeniu tego słowa. Toteż medycy egipscy mieli ograniczoną wiedzę anatomiczną. Mimo to, dorobek naukowy Egipcjan z zakresu medycyny doceniali Grecy, stąd często podróżowali do kraju nad deltą Nilu.

Z mumii egipskiej przyrządzano w okresie nowożytnym leki, pisaliśmy o tym, m.in. w monografii Wpływ alchemii na współczesny świat: farmacja, medycyna, kultura | A. Smakosz, M. Dąsal (red.))

Środki lecznicze wykonywano w różnych formach, takich jak: roztwory, powidełka, maści, tabaczki, plastry, leki wziewne, okłady, czopki, płukanki, okadzenia. Wśród surowców i przetworów roślinnych stosowanych w starożytnym Egipcie można wymienić:

• olej rycynowy — jako środek przeczyszczający;
• korę granatowca — na choroby wywołane przez robaki;
• piołun — na poprawę apetytu;
• cebulę morską — jako środek wymiotny;
• opium — w celu uśmierzenia bólu.

Łzy Horusa i mirra, czyli egipskie leki

Co ciekawe, Egipcjanie wierzyli, że między substancjami roślinnymi a bogami istnieją zależności. Uważali, że wycieki z ciała boga Ra uformowały drzewa oliwne, z których pozyskiwano oleje roślinne, łzy Horusa — utworzyły mirrę, a krew z nosa Geba — cedry.
Profilaktyka także stała na stosunkowo wysokim poziomie. Starano się zapobiec chorobom dzięki przestrzeganiu zasad higieny, które obowiązywały całe społeczeństwo, oraz poprzez prowadzenie zdrowego stylu życia. Tak więc zażywano częste kąpiele, przykładano uwagę do strzyżenia włosów i pielęgnacji paznokci, uprawiano gimnastykę, wodę pito tylko przegotowaną lub ją filtrowano, budowano także proste wodociągi i kanalizację.

Podsumowując powyższe informacje, można z łatwością dostrzec, że wśród wymienionych cywilizacji istniały podobieństwa w metodach leczenia, jak również cechy wyróżniające je od pozostałych. Niektóre ze sposobów walki z chorobą z punktu widzenia współczesnej medycyny były nieracjonalne, jednak niektóre metody medycyny starożytnej można uznać za jedne z pierwszych kroków na drodze rozwoju medycyny i farmakologii.

A jak rozwijała się medycyna później? Zapraszamy do artykułu poświęconego szwajcarskiemu lekarzowi i alchemikowi — Paracelsusowi: Wpływ nauk i odkryć Paracelsusa na współczesną farmację i medycynę

Bibliografia

• Kucharzewski, M., Sitek-Ignac, N., Saran A., Stwora, I., Wilemska-Kucharzewska, K. (2007). Czy Tutanchamon miał dentystę? Historia stomatologii w starożytnym Egipcie. Annales Academiae Medicae Silesiensis, 71, 55-61.
• Retief, F. P., Cilliers, L. (2007). Mesopotamian medicine. South African medical journal, 97 (1), 27-30.
• Supady, J. (2019). Medycyna starożytnej Mezopotamii. Health Promotion & Physical Activity, 8 (3), 12-16.
• Szumowski, W. (2008). Historia medycyny filozoficznie ujęta. Wydawnictwo Marek Derewecki
• Thompson, C. J. S. (1929). The mystery and art of the apothecary. John Lane Bodley Head Limited

Autor

Agnieszka Dziwak

Uwaga

Pierwotnie powyższy tekst został opublikowany w czasopiśmie Pharmacopola, numer 1/2021