Pragnienie wiecznego życia towarzyszyło ludzkości od zarania, a potrzeba stworzenia eliksiru życia inspirowała wielu twórców literatury i sztuki, będąc jednocześnie inspiracją do przeprowadzania badań naukowych i zgłębiania tajemnic natury. Warto zauważyć, że alchemia, magia, religia, farmacja i medycyna pochodzą od jednego pnia, związanego z pragnieniem człowieka do zrozumienia i opanowania otaczającego go świata. Tajemnice długowieczności próbowali zgłębić przyrodnicy oraz alchemicy. Upatrywali oni źródeł nieśmiertelności w medytacji, amuletach, niektórych surowcach leczniczych czy eliksirach życia.

Wbrew powszechnej opinii nazwa eliksir nie jest domeną szarlatanów i fantastyki, a określeniem na jedną z postaci leku.

Eliksir to płynna, słodka, aromatyczna postać leku oparta o alkoholu, do stosowania wewnętrznego, w skład której mogą wchodzić nalewki, ekstrakty, olejki eteryczne, czyste substancje aktywne. Jednak najczęściej eliksir ma postać klarownego wodno-alkoholowego roztworu, w którym znajduje się przynajmniej jedna substancja aktywna (w niewielkiej ilości).

Etymologia

Źródeł słowa „eliksir” upatruje się w starogreckim słowie ξηριον (xiron) oznaczające „suchy proszek” lub „środek wysuszający”, stosowany na przykład do opatrywania ran. Określenie to było już znane w I w. n.e. Początkowo alchemicy stosowali to słowo tylko aby określić proszek, służący do transmutacji metalu nieszlachetnego w złoto.

Następnie określenie eliksir zostało przejęte przez arabów (V–VIII w.) —el-iksir, także rozumiane jako proszek leczniczy, ale również jako synonim słowa kimyia, które dało nazwę słowu chemia. Powyższym pojęciem opisywano również płynną tynkturę, będąca pierwszym pierwszym etapem wykonywania kamienia filozofów. Wyróżniano między innymi biały i czerwony eliksir, oraz różnego rodzaju sublimaty, w stosunku do których stosowano to miano.

Eliksir w alchemii

Roger Bacon — żyjący w XIII wieku franciszkanin, przyrodnik, filozof i profesor na Uniwersytecie Paryskim, i Oksfordzkim, alchemię opisywał jako sztukę bądź naukę, która uczy nas jak stworzyć, bądź wytworzyć pewien rodzaj leku zwany eliksirem.

Podobną filozofię reprezentował Paracelsus — żyjący na przełomie XV i XVI wieku alchemik, przyrodnik i lekarz (więcej na jego temat w artykule Wpływ nauk i odkryć Paracelsusa na współczesną farmację i medycynę). Był on zdania, że “Prawdziwym celem chemii — jest nie robienie złota, lecz przygotowywanie leków”. Powyższy badacz Elixir rozumiał jako „proszek, którego szczypta przekształciłaby całą masę metalu nieszlachetnego w złoto”. W tej definicji nadal widać wpływ myśli alchemicznej i tradycji arabskiej.

Paracelsus prawdopodobnie opracował także trzy eliksiry-leki, które miały przedłużać ludzkie życie. Były to:

1. Primum ens melissae
2. Primum ens sanguinis
3. Elixir Proprietatis

Pierwszy z nich wykonywano łącząc węglan potasu sokiem z liści melisy, następnie dodawano alkohol, aby usunąć zieloną barwę preparatu. W ostatnim kroku preparat się destylowało i zagęszczało do konsystencji syropu.

Podczas produkcji drugiego eliksiru mieszało się świeża krew żylną otrzymaną z młodej i zdrowiej osoby z alkahestem — uniwersalnym
alchemicznym rozpuszczalnikiem (wg tego autora była to mieszanina tlenku wapnia, alkoholu oraz węglanu potasu, które poddawało się destylacji; czyli był to alkohol absolutny). Powyższą mieszaninę pozostawiało się w ciepłym miejscu i filtrowało.

Trzeci preparat — Elixir Proprietatis składał się z mirry, szafranu oraz aloesu. Lek ten na stałe zapisał się w annałach medycyny. W różnych konfiguracjach występował w farmakopeach, manuałach i lekospisach jeszcze w XX wieku. Według mnie tak zwane „zioła szwedzkie” pochodzą właśnie od składników na eliksir własności [wszystkich ludzi]. Warto tutaj zaznaczyć, że powyższy Szwajcar wzorował się tworząc swoją preparację na dziełach Rufusa z Efezu — greckiego lekarza żyjącego w I w. n.e. Znaczyłoby to, iż jest to jeden z najstarszych leków wciąż stosowanych w farmacji.

Sekret włoskiego mnicha-aptekarza

Mimo dosyć prostej definicji eliksiry przybierały najróżniejsze postacie. Jedną z ciekawszych receptur jest ta opisana przez Fra Donato d’Eremitę w 1624 roku. W wydanym w Toskanii Dell’ elixir vitae libri quattro [wł. O eliksirze życia księgi cztery] powyższy neapolitański dominikanin wymienił kroki potrzebne, aby wyprodukować sławny eliksir życia. W tym mającym objętość 244 stron poradniku są wymienione właściwości każdego z surowców, a także opisane i zilustrowane zaawansowane metody i alchemiczno-farmaceutyczne utensylia.

Wśród 244 (sic!) składników tego leku można wyróżnić zarówno substancje aromatyczne jak spikanard, pieprz kubeba, drewno agarowe, kamforę, biedrzeniec anyż; rośliny z rodziny Lamiaceae takie jak miętę, bazylię, rozmaryn, melisę, oregano; rośliny z rodziny Aasteraceae na przykład rumianek; kamienie szlachetne np. szafiry, topazy, perły, rubiny; półszlachetne: takie jak hematyty, agaty, korale; metale — złoto, srebro, a także substancje wzmacniając zapach— ambrę, piżmo i cywet (o wykorzystaniu piżma w technologii leków na dżumę przeczytacie w monografii Epidemie — od historycznych postaci leku po COVID-19 – Aleksander K. Smakosz, Mateusz Dąsal (red.)).

Powyższe surowce dzieliło się ze względu na organy np. owoce i nasiona, kłącza i korzenie, następnie po kolei rozdrabniało się w moździerzu na drobny proszek. W kolejnym etapie dodawało się, jak ładnie to opisuje Fra Donato —Quint essenza del vino, czyli alkohol. Mieszaninę umieszczało się w chłodnym pomieszczeniu na 40 dni. W kolejnych krokach dodawano kolejne składniki, ekstrahowano je i destylowano. Na końcu dodać należało wodę różaną z cukrem.

Elixir Vitae Matthioli

Nazwa tego leku pochodzi od nazwiska Pietro Andrea Matthioli zwanego Matthiolusem — XVI-wiecznego botanika i lekarza. Jego najważniejszym dziełem był Commentari in sex libros Pedonii Dioscoridis Anazarbei de medica materia — krytyczny komentarz do botaniczno-lekarskich dzieł Dioskurydesa.

Matthiolus w jednym ze swoich dzieł opisał skład eliksiru życia swojego autorstwa — Elixir Vitae Matthioli. Podobnie jak w recepturze Fra Donato lek ten wykonywano poprzez długą macerację surowców roślinnych w alkoholu, następnie destylowano powyższy półprodukt, dodawano syrop różany, substancje aromatyczne i filtrowano tę preparację. Oryginalna receptura zawiera 38 składników, są to głównie rośliny z rodziny Lamiaceae (majeranek, bazylia, szałwia muszkatołowa), przyprawy (gałka muszkatołowa, macis, kardamon malabarski, imbir, pieprz), i surowce aromatyczne (ambra, strój bobrowy, drewno sandałowca białego).

Eliksir ten był popularny między XVI a XVIII wiekiem, przy czym najczęściej skład był podobny do oryginalnego.

Późnonowożytne eliksiry

Jak wyżej wskazałem, eliksiry wykonywano najczęściej poprzez wytrawianie roślin przy pomocy spirytusu. Jednak nie wszędzie tak to wyglądało. W farmacji portugalskiej podstawowym rozpuszczalnikiem było wino. Dlatego też nie powinno dziwić, że w Farmakopei Portugalskiej z 1754 roku Elixir vitae minus (łac. pomniejszy eliksir życia) wykonywało się poprzez ekstrakcję goryczki żółtej, centurii
pospolitej, galangalu, cynamonu, macis, goździków, rozmarynu i kwiatów szałwii białym winem, a następnie destylację powyższej mieszaniny.

Farmakopea niemiecka (Pharmacopoeia Germanica) z 1872 roku opisywała lek o nazwie gorzki eliksir życia. Wykonywało się go macerując aloes, cynamon, tatarak, arcydzięgiel i szafran w mieszaninie alkoholu i wody. Po 14 dniach filtrowało się powyższą preparację i dodawało karmel wraz z gliceryną. Ta metoda wykonywania eliksirów jest podstawową po dziś dzień.

W okresie międzywojennym w Polsce eliksir był bardzo popularną postacią leku, a obowiązujący lekospis — Farmakopea Polska II przewidywała osiem preparacji określanych powyższym mianem — Elixir acidum Halleri, Elixir ad longam vitam, Elixir Aurantii
compositum, Elixir paregoricum, Elixir Rhei amarum, Elixir roborans Whytti, Elixir viscerale Hoffmanni i Elixir ex Extracto Gycyrrhizae.

Najbardziej znanym (farmakopealnym także w czasach powojennych — vide Farmakopea Polska III z 1954 r.) był ostatni — eliksir lukrecjowy, zwany również kroplami króla duńskiego (Elixir pectorale regis Daniae).

Aby go wykonać należało 20,0 części ekstraktu lukrecjowego rozpuścić w 60,0 częściach wody. Następnie dodawano do powyższej mieszaniny 3,0 części amoniaku i pozostawiano na dwa dni. Po tym czasie 0,5 części olejku z kopru włoskiego i olejku z biedrzeńca anyżu
należało rozpuścić w 16,0 częściach alkoholu i dodać do powyższej mieszaniny. Po 8 dniach całość filtrowano. Lek ten stosowano na infekcję dróg oddechowych i na problemy z głosem (chrypa).

Eliksir współcześnie

Współcześnie opisywana postać leku jest właściwie nieznana, a przynajmniej leki, które spełniają definicję eliksiru, nie są takim mianem określane. Jednak w Wielkiej Brytanii czy w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej eliksir jest chętnie przepisywany przez lekarzy. Wśród substancji aktywnych aplikowanych w ten sposób można wymienić paracetamol, prometazynę, digoksynę, kodeinę, difenhydraminę, bromheksynę. Nie zawsze jednak w produkcji powyższych preparatów stosuje się alkohol. W przypadku paracetamolu, ze względu na swój metabolizm, jest on umieszczony w eliksirze bezalkoholowym. Podobnie sytuacja wygląda z digoksyną. Czyli współczesna farmacja powróciła do swoich korzeni i znów pod nazwą „eliksir” kryć się mogą różne postacie leku, o nieugruntowanych funkcjach i składzie.

Więcej na temat ewolucji eliksirów życia i ich właściwości farmakologicznych przeczytacie w rozdziale “Eliksir życia (Elixir vitae): postać leku czy alchemiczne panaceum?”. Tylko w monografii o alchemii naszego wydawnictwa!

Wpływ alchemii na współczesny świat: farmacja, medycyna, kultura | A. Smakosz, M. Dąsal (red.))

Monografia analizująca wpływ myśli alchemicznej na otaczający nas świat: na farmację, medycynę, przemysł, literaturę i inne dzieła kultury.

Jaka jest alchemiczna geneza określenia olejek eteryczny? Jaki jest wpływ alchemii na rozwój terapii przeciwnowotworowych? Co ma wspólnego alchemia i psychoanaliza oraz hipnoza? Jak przedstawia się alchemików w grach? Czy za badanie zapisków alchemików można zostać laureatem Nagrody Nobla? Na te i inne pytania znajdziecie Państwo odpowiedzi w naszej monografii.

Najniższa cena w ciągu 30 dni: 35 zł

45,00 zł Pierwotna cena wynosiła: 45,00 zł.35,00 złAktualna cena wynosi: 35,00 zł.

Poprzednia najniższa cena: 35,00 zł.

Kup teraz

Bibliografia

1. Eremita, D. (1624). Dell’ elixir vitae libri quattro. Secondino Roncagliolo.
2. Smakosz, A. (2018). Eliksir życia. Właściwości farmakologiczne Elixir Vitae Matthioli. W: M. Dąsal (red.), Acta Uroboroi – w kręgu alchemii (s. 7-24). SKN Uroboros.
3. Smakosz, A. (2022). Eliksir życia (Elixir vitae): postać leku czy alchemiczne panaceum?. [w:] A. Smakosz, M. Dąsal (red.), Wpływ alchemii na współczesny świat: medycyna, farmacja, kultura (s. 15–51). Wrocław: Pharmacopola. [strona publikacji]
4. Praca zbiorowa. (1872). Pharmacopoea Germanica. Apud Rudolphum De Decker.
5. Praca zbiorowa. (1937). Pharmacopea Polonica II. Towarzystwo Przyjaciół Wydziałów i Oddziałów Farmaceutycznych przy Uniwersytetach w Polsce.

Autor

mgr. farm Aleksander K. Smakosz — magister farmacji, obecnie doktorant na Katedrze Biologii i Biotechnologii Farmaceutycznej (Uniwersytet Medyczny we Wrocławiu). Naukowo zajmuje się fitochemią, etnofarmakologią historyczną, toksykologią roślin, farmakognozją substancji aromatycznych i przypraw, chemią kosmetyków oraz historią kulinariów. Jest autorem kilkudziesięciu wystąpień na konferencjach krajowych i międzynarodowych (pełna lista), wielu rozdziałów w monografiach naukowych oraz kilkudziesięciu artykułów popularnonaukowych z zakresu nauk farmaceutycznych oraz ziołolecznictwa (pełna lista).

Jest redaktorem naczelnym czasopisma “Pharmacopola” oraz redaktorem naukowym serii “Acta Uroborosa” oraz “Botanika Ekonomiczna”. W sprzedaży posiadamy jego książki — Wpływ alchemii na współczesny świat: farmacja, medycyna, kultura, Etnofarmakologia rogu jednorożca, Historia medycyny i farmacji: szkice i eseje oraz Historia naturalna przypraw.