Wstęp

„Harry Potter” to potężne uniwersum, stworzone przez J. K. Rowling w 1997 roku. Na kartach historii przygód o młodym czarodzieju został przedstawiony wyidealizowany przez autorkę świat magii i dzieje głównego bohatera przebywającego w Szkole Magii i Czarodziejstwa, Hogwart. W przeciągu siedmiu lat edukacji Harry’ego poznajemy magiczną szkołą i wszystko co było z nią związane, począwszy od dziejów Hogwartu, szkoły z internatem na szkockim wzniesieniu, wysokospecjalizowanych nauczycieli, uczniów czterech domów — Ravenclaw, Hufflepuff, Gryffindor i Slytherin, wielu znanych bądź mniej znanych zaklęć, zaczarowanych przedmiotów oraz magicznych stworzeń towarzyszących bohaterom każdego dnia. Jednymi z takich stworzeń, z jakimi mieli do czynienia uczniowie w powieści Rowling były właśnie smoki.

Wizja smoków w historii i medycynie

Smok (ang. Dragon) to najbardziej magiczne, fikcyjne zwierzę, licznie występujące w wielu lokalnych mitach, legendach, literaturze fantastycznej, bestiariuszach, filmach oraz w grach w całej historii ludzkości. W większości to duże i bardzo niebezpieczne stworzenie, utożsamiane z biblijnym wężem, o przypisywanych im nadludzkich umiejętnościach, raczej trudne do ukrycia i zranienia, o wyglądzie zielonego węża pokrytego łuskami, dobrze latające i ziejące ogniem, aczkolwiek jego wielkość zależna była od rasy. W historii smok miał symbolikę zarówno pozytywną (reprezentując takie cechy jak potęga, siła, mądrość) jak i również negatywną (symbolizując zło oraz zniszczenie). Budził przerażenie i podziw na całym świecie (głównie w Azji i Europie).

Przez wieki uważano, że niektóre części ciała smoka są pożyteczne i od zawsze działały leczniczo w medycynie. Pisało o tym wielu autorów poradników medycznych i zielników (znani Marcin Siennik, Stefan Falimirz oraz Hieronim Spiczyński) opierając się przeważnie na dorobku antycznych i nowożytnych, niemieckich autorach (m.in. na Gart der Gesundheit). Rozprawiano w nich o rodzajach smoków, ich właściwościach i o uleczeniach ich ugryzień (przykładając okład z piołunu, zapobiegając podrażnieniom).

Często wzmiankowano nawet o leczeniu ukąszenia poprzez przykładanie mięsa smoka, co zalecał znany w świecie antycznym Pliniusz Starszy, a w świecie arabskim Awicenna. Dawniej bowiem ufano, że każdy element ciała smoka był przydatny w poszczególnych sytuacjach życiowych —  kości pozwalały dostatnio żyć (mielono je nawet na panacea leczące wszystkie choroby), zęby łagodziły srogich ludzi, krew wzmacniała, a tłuszcz chronił przez jadem i pozwalał zwyciężać potyczki.

Smok elementem magicznej medycyny świata Harry’ego Pottera

Smoki w uniwersum Rowling uznawano za najbardziej niebezpieczne i magiczne ze stworzeń, które Ministerstwo Magii określało jako XXXXX (trudne do tresury, zabójcze, nieudomowione). Wielu jednak na przestrzeni lat podejmowało się pracy z tymi zwierzętami, a część czarodziejów, zajmująca się eliksirami bądź medykamentami, wykorzystywała je do swoich receptur. Większość bowiem eliksirów w magicznym świecie bazowała na odpychających składnikach, a owa tradycja wywodzi się jeszcze z czasów antycznych, gdzie leki, osiągające często domniemane „czarodziejskie efekty”, wymagały chociażby krwi nietoperza, pociętych ropuch, zmiażdżonych robaków, piór, sproszkowanych części smoka, szkieletów gadów czy zwierzęcych wnętrzności.

Więcej na temat motywów medycznych w Harrym Potterze i innych dziełach kultury dawnych i współczesnych:

Tak o to elementy ciała wspomnianych magicznych stworzeń, smoków, (często pozyskiwane jednak w sposób nielegalny — jak chociażby smocze jaja uznane za towar klasy A — nie nadające się do handlu) chętnie wykorzystywano w świecie Harry’ego Pottera jako składnik wielu tajemniczych mikstur (w samym kanonie powieści Rowling jest ich blisko 70), przedmiotów dnia codziennego (głównie jako skórzane rękawice bądź różdżki) i magomagicznych medykamentów.

Smocza krew, rogi, pazury, skóra i narządy wewnętrzne (serce, wątroba, żołądek), wedle legend powtarzanych na całym świecie, miały posiadać bardzo silne właściwości magiczno-lecznicze, często ratujące zdrowie i życie czarodziejów, a w pewnych sytuacjach nawet mugoli.

Tak o to jedna z najbardziej istotnych części smoka, magiczna krew, o dość specyficznym smaku jako jeden ze składników eliksirów, (ang. Dragon blood) pozyskiwana była z różnych odmian tych magicznych stworzeń i przechowywana w odpowiednich kryształowych flakonikach jako bardzo droga substancja o wielu zastosowaniach wedle dyrektora Hogwartu Albusa Dumbledore’a. W świecie Harry’ego stosowana w środku czyszczącym do pieców i jako lek na brodawki, wzmiankowana przez w powieściach przez Hermionę (jej dwanaście sposobów wykorzystania i magiczne właściwości).

UWAGA! W rzeczywistości, w dawnej medycynie i farmacji wykorzystywano surowiec nazywany „krwią smoka” (sanguis draconis). Była to żywica/sok jednej z następujących roślin: Calamus spp. (dawn. Daemonorops), np. Calamus rotang, Croton spp., Dracaena spp., Pterocarpus spp. Więcej na ten temat pisaliśmy tutaj: https://pharmacopola.pl/pharmacopola-numer-1-2023/

Smocza skóra z kolei (ang. Dragon hide) miała zastosowanie w tworzeniu odzieży, we wspomnianych rękawicach podczas warzenia eliksirów, zajęć z zielarstwa czy opieki nad magicznymi stworzeniami. Rzadziej jako składnik medykamentów.

Włókna ze smoczego serca (ang. Dragon heartstring),jako element nadmienionych różdżek, najważniejszy przedmiot czarodziejów, pomagający w walce czy leczeniu ran.

Istotna w kwestii magicznych mikstur była bez wątpienia smocza wątroba (ang. Dragon liver) możliwa do zakupienia na ulicy Pokątnej. Wspomniana na w 1 tomie przygód Pottera.

Ostatnia z ważniejszych części smoka, smocze pazury (ang. Dragon claw),w proszkowanej wersji pobudzały mózg, z czego chętnie zakupywali je uczniowie tuż przed egzaminami.

Rowling tworząc smoki w swoim wyimaginowanym świecie magii wzorowała się prawdopodobnie na polskich traszkach (głównie karpackiej, grzebieniastej, zwyczajnej).

Patrz również: Elixir (eliksir) jako postać leku | Historyczne postacie leku cz. 1

Smoki w powieściach J. K. Rowling

W powieści o przygodach młodego czarodzieja smoki były wzmiankowane przy różnych okolicznościach. Brat Rona Wesley’a, Charlie, był znanym w świecie czarodziejów dragonologiem i to on wybrał smoki do Turnieju Trójmagicznego w „Czarze Ognia”. Walka ze smokiem była wówczas jednym z zadań, o czym dowiedział się Harry dzięki Hagridowi idąc skrajem Zakazanego Lasu do miejsca ze smokami sprowadzonymi zza granicy:

Smoki. Za ogrodzeniem z grubych bali motały się, stojąc dęba, cztery dorosłe, olbrzymie, przerażające smoki. Ryczały, parskały i ziały strumieniami ognia z szeroko rozwartych, groźnie uzębionych paszczy, kołyszących się na końcu długich szyj jakieś pięćdziesiąt stóp nad ziemią. Jeden – srebnoniebieski, z długimi, ostro zakończonymi rogami – warczał i kłapał na czarodziejów biegających u jego stóp; drugi – zielony, cały pokryty lśniącymi łuskami – miotał się i tupał; trzeci – czerwony, z pyskiem otoczonym dziwaczną grzywą złotych kolców – wystrzeliwał z pyska pióropusze ognia; czwarty, najbliżej nich – czarny, gigantyczny, najbardziej przypominał olbrzymią jaszczurkę

(„Harry Potter i Czara Ognia” s. 344).

Znany również z świata magii Newt Scamander (poznany bliżej w serii filmów „Magiczne zwierzęta i jak je znaleźć”) pracował ze smokami jako magizoolog, będąc przekonanym o istnieniu wyłącznie dziesięciu ras smoków: Antipodeanie Opaleye (o perłowym połysku na łuskach), Lwim Smoku (chiński, jeden ze smoków Turnieju Trójmagicznego), zielonym smoku walijskim (zamieszkującym regiony górskie, również jeden z smoków Turnieju), hebrydzkiej czerni (szkockim, o fioletowych oczach), Szwedzkim krótkopyskim (wydającym z siebie płomień zamieniający kości w popiół, jedna z najtrudniejszych ras, z jaką walczył Cedrik Diggory w Turnieju) Vipertoothie, rumuńskim Longhornie Norweskim Ridgeback’u (rasa z jadowitymi kłami), Rogogonie węgierskim (brutalnym stworzeniu o wyglądzie jaszczurki, przeciwnikiem Pottera w Turnieju o złote jajo) oraz Gringotts’ie. Najbardziej jednak znane w Anglii smoki to walijskie, zielone i czarne hybrydzkie lecz na kartach powieści szerzej opisany został Ridgeback, Rogogon oraz Gringott’s.

W „Kamieniu Filozoficznym” Hagrid otrzymał w pubie od tajemniczego jegomościa jajko norweskiego ridgebacka. Jak z resztą wspomniał w pierwszym tomie powieści Harry:

Hagrid zawsze chciał mieć smoka, powiedział mi o tym, kiedy po raz pierwszy się spotkaliśmy

(Harry Potter i Kamień Filozoficzny”, s. 239).

Aby poznać te magiczne stworzenia, Hagrid przejrzał książkę „Gatunki smoków w Wielkiej Brytanii i Irlandii: Od jaja do piekła. Poradnik hodowcy smoków”, którą to odnalazł w szkolnej bibliotece Hogwartu.

Warto tutaj nadmienić, że samo posiadanie smoka było jednak niezgodne z prawem czarodziejów, o czym nie omieszkał nie wspomnieć dobrze zaznajomiony w tym temacie Ron:

(…) hodowanie smoków zostało zabronione przez Konwencje Czarodziejów z 1709 roku, wszyscy o tym wiedzą. Tylko Mugole są nadal przekonani, że każdy z nas trzyma smoka w ogródku. Z resztą i tak nie można oswoić smoka, to bardzo niebezpieczne

(„Harry Potter i Kamień Filozoficzny”, s. 240).

Mimo odgórnego zakazu, Hagrid przechowywał jajo w chatce, oczekując narodzin smoczątka:

Nagle rozległ się chrobot, potem trzask i jajo rozpękło się na trzy części. Na stół wypadło smocze pisklę. Nie było piękne; Harry’emu przypominało zniszczony czarny parasol. Kolczaste skrzydła były o wiele większe od chudego, czarnego tułowia, z którego sterczał łeb z długim pyskiem, zaczątkami rogów i wyłupiastymi, pomarańczowymi ślepiami

(„Harry Potter i Kamień Filozoficzny”, s. 240).

Ostatecznie gajowy Hogwartu przekazał ukochanego smoka — Norberta, wspomnianemu powyżej Charliemu Weasleyowi.

Gringotts Wizarding Bank posiadał z kolei ukraiński żelazny brzuch, który strzegł jeden z najstarszych i najgłębszych skarbców Gringotta, w tym również Skarbca Rudolfa Lestrange’a. Tam też znajdował się smok Gringott:

Do skały przykuty był łańcuchami olbrzymi smok, zagradzający dostęp do czterech czy pięciu najgłębiej położonych skarbców. Łuski zbladły i powypadały w wielu miejscach, oczy miał mlecznoróżowe, obie tylne nogi przykute łańcuchami do potężnych czołków wbitych głęboko w skałę. Wielkie, ostro zakończone skrzydła, ciasno złożone, przy bokach wypełniłyby całą podziemną komorę, gdyby je rozwinął

(„Harry Potter i Insygnia Śmierci”, s. 552).

Smok ten mógł zostać poskromiony jedynie poprzez użycie metalicznych dźwięków, tak zwanego mechanizmu grzechotania, który nauczył się kojarzyć z bólem. Był prawie ślepy, ale jeszcze bardziej dziki wedle słów Gryfka, bankowego goblina. Warto też podkreślić, że wspomniany powyżej Newt Scamander pracował z tą rasą już podczas I wojny światowej.

Zakończenie

Rowling, jak sama przyznała w wywiadach i na Pottermore (stronie fanów świata HP), była przekonana o istnieniu jeszcze dwóch kolejnych ras smoków. Jej wykreowany świat magii był bowiem wypełniony dotychczas niespotykanymi nigdzie dotąd nietypowymi zwierzętami, roślinami i przedmiotami stanowiącymi jednak podstawowy element życia czarodziejów.

Smoki, bez wątpienia jedne z bardziej ciekawych istot, nie tylko świata HP, traktowane były nie tylko jako magiczne zwierzęta, ale i drogocenne pod względem medycznym i kulturowym, z jakich to pozyskiwano wiele elementów przydatnych do nauki i leczenia czarodziejów. Wspomniana krew smoków, ich łuski, rogi, kły, skóra i inne części ciała stawały się przez lata składnią jakże skomplikowanych mikstur, nie tylko tych do codziennego użytku, ale i nieco bardziej skomplikowanych, ratujących często życie czarodziejów. Harry’ego Pottera nie bez powodu uznano dzisiaj za książkę wszechczasów, od tak wielu lat ciągle wznawianą i nadal czytaną przez miliony fanów na całym świecie.

Bibliografia

• Banaś, A. (2024). „Mogę was nauczyć, jak uwięzić w butelce sławę, uwarzyć chwałę, a nawet powstrzymać śmierć” — magiczne substancje lecznicze w uniwersum świata Harrego Pottera J. K. Rowling, w: Farmacja i farmaceutyki w dziełach kultury, red. A. Smakosz, M. Dąsal. Wydawnictwo Pharmacopola.
• Banaś, A. (2023). Od węża do smoka Gady w „Nowych Atenach” Benedykta Chmielowskiego, w: Gady w literaturze, kulturze, języku i mediach, red. E. Borkowska, E. Borkowski, B. Stelingowska. Wydawnictwo Naukowe IKR[i]BL.
• Beahm, G. (2005). Mugole i magia. J. K. Rowling i fenomen Harry’ego Pottera. Nieoficjalny przewodnik uzupełniający, przeł .M. Hermanowska. Dom Wydawniczy Rebis.
• Farrington, K., Constable, L. (2006). Potterowa Myśloodsiewnia. Tajemnice świata magii Harry’ego Pottera. Wydawnictwo In Rock.
• Herder, J. G. (2009). Leksykon symboli, przeł. J. Prokopiuk. Wydawnictwo Nasza Drukarnia.
• Kopaliński, W. (2006). Słownik symboli. Wydawnictwo: Oficyna Wydawnicza RYTM.
• Kowalski, P. (1998). Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie. Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Kronzek, A. Z., Kronzek, E. (2004). Księga wiedzy czarodziejskiej. Przewodnik po zaczarowanym świecie Harry’ego Pottera, przeł. E. Jagło. Dom Wydawniczy Rebis.
• Polkowski, A., Lipińska, J. (2004). Tezaurus czyli skarbiec wiedzy o czarodziejach, duchach, mugolach, zwierzętach, roślinach, miejscach, przedmiotach, zaklęciach, instytucjach i ideach w książkach Harry Potter. Wydawca W. Cejrowski Ltd.
• Rowling, J. K. (2001). Harry Potter i Czara Ognia. Tłum. A. Polkowski. Wydawnictwo: Media Rodzina.
• Rowling, J. K. (2008). Harry Potter i Insygnia Śmierci. Tłum. A. Polkowski. Wydawnictwo: Media Rodzina.
• Rowling, J. K. (2000). Harry Potter i Kamień Filozoficzny. Tłum. A. Polkowski. Wydawnictwo: Media Rodzina.
• Rowling, J. K. (2018). Harry Potter. Podróż przez historię magii. Tłum. M. Hesko – Kołodzińska, P. Budkiewicz. Wydawnictwo: Media Rodzina.
• Sikorski, M. (2015). Smoki i smokobójstwo. Wydawnictwo: Studio Sativa.
• Skamander, N., (2002). Fantastyczne zwierzęta i jak je zwabić. Tłum. J. Lipińska, A. Polkowski. Wydawnictwo: Media Rodzina.