Wstęp

Epoka Odrodzenia to czas artystów, uczonych, twórców, odkrywców, osób o wielkiej inteligencji, energii, pragnieniu wiedzy i dążeniu do władzy człowieka nad siłami przyrody. Jedną z takich osób był Mikołaj Kopernik (1473–1543), który zdobył nieśmiertelność odkryciem rozpoczynającym rewolucyjny przewrót w przyrodo-znawstwie. Był duchownym z woli wuja i opiekuna Łukasza Watzenrode (biskupa warmińskiego), artystą dla wytchnienia, filologiem, politykiem i żołnierzem z konieczności, kartografem, ekonomistą z przypadku, lekarzem z wykształcenia i upodobania, a uczonym z łaski Boga i w imię umiłowania prawdy.

Jak zapisał o nim Stanisław Staszic:

Gdyby Polska nie wydała była Kopernika, Francja nie zaszczycałaby się Kartezym ani Anglia Newtonem.

Stanisław Staszic

Większość osób zna osiągnięcia Mikołaja Kopernika jako astronoma, który wstrzymał Słońce i poruszył Ziemię. Wiadomo też, że w swoim dziele „O obrotach ciał niebieskich” dał podstawy do heliocentrycznego układu Wszechświata. Niewiele jednak osób posiada informacje o Koperniku – lekarzu, piastującym prawie 40 letnią praktykę medyczną na Warmii.

Słów kilka o Koperniku

Ród Koperników pochodził ze śląskiej wsi Koperniki, w pobliżu Nysy, jednakże sam Mikołaj Kopernik urodził się już w Toruniu 19 lutego 1473 roku. Był najmłodszym dzieckiem (miał dwie siostry i brata) kupca Mikołaja Kopernika Starszego i Barbary z domu Watzenrode. 

Niestety szybka śmierć ojca sprawiła, że matka Mikołaja sprzedała majątek i wraz z dziećmi przeniosła się do Włocławka, do brata męża. Tam też przyszły astronom rozpoczął edukację w szkole katedralnej. Jego nauczycielem w tamtym czasie był Mikołaj Wodka z Kwidzyna — humanista, lekarz i astronom, który najprawdopodobniej zaszczepił w swym uczniu zamiłowanie do nauki. Rozbudził w nim też silne zainteresowanie astronomią i medycyną, które u schyłku średniowiecza istniały ze sobą w bardzo ścisłym związku.

Alma Mater Cracoviensis

Studia w Krakowie Mikołaj Kopernik rozpoczął dzięki protekcji wuja Łukasza. Jesienią 1491 roku zapisał się na wydział sztuk wyzwolonych, będącym wstępem do dalszych studiów. Był to czas ogromnego rozwoju intelektualnego przyszłego umysłu odrodzenia, który położył podwaliny pod powstanie koncepcji nowego układu budowy świata.

Nie znamy jednak dokładnego przebiegu jego studiów. Uczęszczał na pewno na różnorodne wykłady, poznawał znamienitych ludzi i ich bogatą twórczość. Interesował się także piśmiennictwem przyrodniczym i filozoficznym (nurtem platonizmu florenckiego). W tym czasie otrzymał niższe święcenia, ale księdzem nie został. Dopiero dwa lata później uzyskał tytuł kanonika warmińskiego i dochody pozwalające na dalsze studia zagraniczne. Studia w Krakowie zakończył w 1495 roku.

Okres studiów za granicą

Mikołaj Kopernik swoje przełomowe odkrycia zawdzięczał nie tylko wrodzonym zdolnościom, ale i gruntownemu wykształceniu we Włoszech, w których spędził lata 1496–1503, z przerwą w 1501 roku.

W 1496 roku rozpoczął studia prawnicze na uniwersytecie w Bolonii (zakończone w 1500 roku), gdzie poznał bolońskiego uczonego Domenico Marię Novarę, pod którego czujnym okiem prowadził obserwacje astronomiczne. To mocno wpłynęło na kształtowanie się jego teorii heliocentrycznej gdyż astronomia była główną dyscypliną, którą studiował w tym kraju.

Rok przebywał w Rzymie, a następnie w 1501 roku otrzymał zgodę kapituły warmińskiej na rozpoczęcie kolejnych studiów, tym razem medycznych, na Uniwersytecie w Padwie, ważnym ośrodku naukowym ówczesnych lekarzy. Uczyli go profesorowie zarówno z medycyny teoretycznej i praktycznej: Gabriel Zerbi z Werony (anatom i internista, autor Anatomii ciała ludzkiego,) Pietro Trapolino, Giovanni de Aquila i Giordano de la Torre — także pochodzący z Werony. Zajmowali się oni na dwuletnich wykładach czytaniem, komentowaniem i dyskusjami na temat Kanonu medycyny Awicenny, Hipokratesa i Galena, a raz do roku odbywały się tutaj na wydziale pokazy anatomiczne przeprowadzania sekcji zwłok, przeznaczone jednak dla starszych studentów medycyny.
Studia medyczne wkrótce ukończył, zyskując prawo do czynnego wykonywania zawodu.

Nic nie wiadomo jednak o jego dyplomie lekarskim gdyż zaginęły akta medyczne uniwersytetu padewskiego z przełomu lat 1503–1507. Raczej jest pewne, że studiów nie zwieńczył dyplomem doktorskim gdyż w Ferrarze, 31 maja 1503 roku, odebrał dyplom doktora prawa kanonicznego.

Więcej na temat historii anatomii:

Człowiek jako lek i obiekt badań | A. Smakosz (red.)

Monografia przedstawia problematykę związaną z miejscem człowieka w medycynie, w kontekście historycznym. Tom składa się z trzech części: I) Człowiek jako lek; II) Historia anatomii; III) Człowiek jako obiekt badań.

Czy tłuszcz ludzki jest dobrym podłożem maściowym? Na jakie dolegliwości był stosowany olejek z mumii egipskiej? Co ma wspólnego kanibalizm medyczny i wiara w relikwie? Jakich narzędzi chirurgicznych używali starożytni Rzymianie i Grecy? Jak w średniowieczu przeprowadzano operacje pod narkozą? Jak w pierwszej połowie XX w. wyglądały prawne i etyczne kwestie ekspetymentów na ludziach? Czy eksperymenty Mengelego i innych medyków z obozów koncentracyjnych wpłynęła na rozwój nauki?

Na te i inne pytania znajdziecie Państwo odpowiedzi w naszej monografii.

Najniższa cena w ciągu 30 dni: 40 zł

40,00 zł – 50,00 zł

Kup teraz

Kopernik i astronomia

Astronomia to jedna z najstarszych nauk, której ślady znajdują się w najdawniejszych zapiskach. Początkowo wiedza prymitywna i niepodobna do nauki, choć ludzie interesowali się niebem od zawsze. Podyktowane to było potrzebami dnia codziennego, walką o byt, a dopiero z czasem chęcią poznania otaczającego świata. Wówczas, jak zapisał Mikołaj Kopernik we wstępie do pierwszej księgi swojego dzieła O obrotach sfer niebieskich:

A cóż piękniejszego nad niebo, które przecież ogarnia wszystko, co piękne?
A zatem, jeżeli godność nauk mamy oceniać według ich przedmiotu, to bez porównania najprzedniejszą z nich będzie ta, którą… nazywają astronomią.

Mikołaj Kopernik

Przypatrując się niebu, człowiek zaczął rozróżniać rodzaje ciał niebieskich (planety, słońce, księżyc, gwiazdy), poznał budzące grozę i zdumienie zjawiska (zaćmienia, komety, deszcz meteorytów), dopatrywał się w nich zapowiedzi klęsk (epidemii, wojen) i znaku boskiego gniewu.

Poglądy na te zjawiska zrewolucjonizował więc nasz wielki astronom, Mikołaj Kopernik, który w 1500 roku przebywając w Rzymie na Uniwersytecie La Sapienza wykładał astronomię, poszerzając jednak przez lata swoją pozyskaną na studiach wiedzę.

Powrót do Polski — posługa medyczna

W 1503 roku Kopernik powrócił ostatecznie do Polski i przez kilka lat pomagał wujowi w zarządzaniu diecezją warmińską oraz w sprawach dyplomatycznych i ogólnokrajowych. Przez pewien czas był nawet lekarzem biskupim w Lidzbarku Warmińskim. Wuj, biskup Watzenrode pragnął, aby jeden z jego siostrzeńców objął po nim biskupstwo, ale Mikołaj odmówił wybierając karierę naukową. 

Po powrocie do Fromborka w 1512 roku Kopernik mógł zająć się na spokojnie pracą naukową, ale nikt nie podzielał tutaj jego zainteresowań astronomicznych. Po przybyciu na Warmię tytułowano go doktorem, nie zawsze zdając sobie sprawę, iż był doktorem prawa, a nie medycyny, gdyż nie pozostawił po sobie żadnego teoretycznego dorobku w jej zakresie. Ceniono go jednak jako znamienitego lekarza, bo leczył wiele ważnych osób, w tym biskupów kapituły warmińskiej (Watzenrodego, Luzjańskiego, Dantyszka czy Ferbera na nerki), kolegów kanoników warmińskich (T. Giesego na malarię, Felixa Reicha ratował podczas krwotoków, a własnego brata Andrzeja leczył na trąd) i podczas ponad trzydziestoletniej praktyki lekarskiej (bardzo pochlebnej, również w Gdańsku) stale poszerzał wiedzę medyczną studiując księgi o tej tematyce.

Sięgał do starożytnych autorytetów medycznych oraz współczesnych mu podręczników z zakresu chorób wewnętrznych (chirurgii czy anatomii). Szczególne miejsce w jego księgozbiorze zajmowały książki z zakresu medycyny praktycznej i higieny.

Korzystał głównie z tekstów:

• Arnoldusa de Villanova Breviarum practicae medicinae,
• Joannesa Michaela Savonarola Canonica de Teribus,
• Joannesa Michael Savonarola Practica medicinae,
• Valascusa de Taranta Practica medicinae alias Philonium pharmaceuticum et chirurgicum,
• Hipokratesa De praeperatione hominis,
• Alexandre’a Benedikta Anatomice et Aphorismi,
• Galena De afectorum locorum notitia libri sex,
• Mesue’a Opus medicinale cum exposition Mondini super canones universales,
• Paulusa de Aegina Libri septem quibus dextra medendi ratio… continentur,
• Johannesa de Vigo Practica arte chirurgica, Johannesa de Cuba Hortus Sanitatis,
• Antoniusa Guaineriusa Opera medica.

Jest to zrozumiałe ze względu na jego coraz liczniejsze obowiązki lekarskie i coraz większe poszerzanie zdobytej już na studiach wiedzy.

Zbiór recept Kopernika

Gdzie znaleziono recepty Kopernika?

Recepty Mikołaja Kopernika można odnaleźć na marginesach oraz na niezadrukowanych stronicach Practica medicinae Valesca Tarenty; Chirurgia Piotra Argellaty; Hortus sanitatis czy Mateusza Silvaticusa Liber Pandectarum Medicinae i na dziele Euklidesa Elementa geometriae. Wiele z nich zachowało się w jego dziele „Pisma pomniejsze”.

Pierwsze zapiski i pełne recepty medyczne pisał już podczas lektur i słuchania wykładów na wydziale medycznym w Padwie.
Recepta farmaceutyczna to przepis na sporządzenie leku złożonego składającego się z określonej liczby składników, zwykle leków prostych. W zachowanych czternastu receptach Kopernika występuje aż 56 roślinnych leków prostych, z czego 33 wywodzą się z Europy i basenu Morza Śródziemnego (rumianek, kminek, koper, ślaz i ruta), a 23 pochodzą ze Wschodu (Indie, Chiny, Azja). Prawie wszystkie azjatyckie leki roślinne wymienione przez autora są dziś powszechnie znane jako leki, przyprawy kuchenne, środki pobudzające, ułatwiające trawienie i do produkcji wyrobów higienicznych.

Zachowano też ogólny wykaz składników do sporządzania leków, które ordynował sam Mikołaj Kopernik. Do dawnych obowiązków lekarza należało bowiem nie tylko wypisanie recepty, ale i własnoręczne przygotowanie medykamentu i dostarczenie choremu. Przygotowywane one były z zestawu środków leczniczych pochodzących z zielarstwa, medycyny ludowej i przez Awicennę, Dioskoridesa i innych mistrzów terapii medycznej.

Z jakich składników składały się kopernikańskie leki?

Najczęstszymi składnikami za jego czasów był cynamon, goździki, mięta, ruta, szałwia, werbena, pieprz, skórka cytryny, figa, tamaryszek, szafran, kora dębu, koper, czerwony hiacynt, rumianek, róża, sproszkowane kamienie szlachetne (złoto, srebro, korale, szafiry, szmaragdy), płyny i wywary (woda, wino, absynt, ocet, soki owocowe), a niekiedy i dziwne składniki leków mineralnych jak glina armeńska, ziemia pieczęciowa, spodium, witriol, bursztyn i koral oraz olej z cegieł czy produkty typowo odzwierzęce jak serce jelenia, łój kozi, wosk, dżdżownice, owcze mleko, lisi olej czy podpuszczka zajęcza (w receptach zachowało się sześć leków zwierzęcych). W dawnej medycynie bardzo często stosowane były też środki przeczyszczające i Kopernik wymienia między innymi kasję powidlaną i senes, lipośliwki, mirobalany i rabarbar chiński, dziś rzadziej używane, ale nadal cenione i stosowane w tych samych przypadkach.

Leki złożone

Niektóre leki zawierały ponad dwadzieścia różnych składników choć Kopernik starał się zachować racjonalność i rozwagę tłumacząc, że najlepsze są krótkie zapisy. Zdecydowaną większość składników użytych w jego receptach stanowią więc leki proste, a jedynie cztery leki są lekami złożonymi: maść Agrypy, maść Martiatusa, diarrodon Abbatis i trifera żelazna.

Owy sceptycyzm widoczny był w takiej o to recepcie:

Wskazania

W swoich receptach zapisał on między innymi jak uchronić się przed ukąszeniem wściekłego psa (więcej informacji zawarte było w pandektach o wierzbie w dziele wspomnianego Argellaty), w jaki sposób wyleczyć trąd (używając odwar z tamaryszku na pojawiające się krosty), co zażywać przy wzdęciach i bólach żołądka (chwalił wówczas otręby). Swoim pacjentom chorującym na serce zalecał między innymi lek nasercowy, którego jednym ze składników miał być róg tajemniczego jednorożca. Opisywał też bardzo dokładnie jak zapobiec gniciu dziąseł wymieniając poszczególne składniki na stworzenie odwaru do mycia dziąseł rano i wieczorem (składnikami były: orlik, ruta, woda, miód) i jak wspomóc schorowany żołądek według zapisków mnicha Bernarda (polecając sublimat winny). Przestrzegał jednak pacjentów przed zażywaniem zbyt dużych dawek wskazywanych przez niego lekarstw.

Leki będące najczęściej kompozycją składników prostych miały różne postacie. Były to maści, wywary, olejki, syropy, pigułki, plastry, choć najczęściej stosowano wyciągi wodne z ziół. Chociaż znamy dziś jedynie 14 recept Kopernika, zdumiewa różnorodność postaci leków przez niego stosowanych.

Niektórzy badacze historii dawnej medycyny odnajdywali w tych zapiskach młodzieńczą wręcz naiwność Kopernika. Badacz niemiecki Gerhard Eis dowiódł jednak, że jego recepty i polecenia nie odbiegały od tego co zapisywali ówcześni lekarzy w praktycznie całej Zachodniej Europie.

Kopernik a zdrowie publiczne

Sporo materiału poświadczającego wysoką pozycję Kopernika jako medyka zawierają też jego korespondencje i inne dokumenty z tamtych czasów choć wiele z nich bezpowrotnie utracono podczas najazdu szwedzkiego. Warto więc wspomnieć o zachowanych informacjach dotyczących jego osiągnięć w zakresie higieny i medycyny prewencyjnej. Między innymi podczas epidemii choroby zakaźnej na Wybrzeżu w 1519 r., zgodnie z zaleceniami Kopernika zbudowano innowacyjny wodociąg, dzięki któremu ludność wiosek Warmii i Pomorza została zaopatrzona w zdrową wodę. Na wodociągu we Fromborku można znaleźć wiersz łaciński, sławiący Kopernika:

Jego mądrość dała ludziom to, czego poskąpiła im natura.

Cytat na wodociągu we Fromborku

Był lekarzem uczonym i doświadczonym, mającym uznanie i budzącym zaufanie. Potrafił wykorzystać w stosowanych przez siebie terapiach swój łagodny sposób podejścia i cierpliwość w stosunku do pacjenta. Wiele lat prowadził korespondencyjne konsultacje dotyczące skomplikowanych przypadków medycznych z Janem Benedyktem Solfą — lekarzem przybocznym króla Zygmunta Starego, Janem Teslerem z Wrocławia, a także doktorem Wawrzyńcem Wille, lekarzem księcia Albrechta Pruskiego. W tym czasie wzywano go na konsylia medyczne do Gdańska, Olsztyna, Elbląga i Królewca. Leczył także ubogich przebywających w Warmii i w szpitalu św. Ducha we Fromborku, dla których sporządzał drogocenne leki.

Zmarł 24 maja 1543 r. we Fromborku gdzie został pochowany w katedrze fromborskiej.

Czy wiesz, że kopernik przepisywał recepty na bazie rogu jednorożca? Więcej na ten temat przeczytasz w naszej monografii

Etnofarmakologia rogu jednorożca – Aleksander K. Smakosz, Wiktoria Kurzyna, Mateusz Dąsal

Publikacja ta jest jedyną w swoim rodzaju analizą fenomenu jednorożca z perspektywy nauk biomedycznych. Autorzy prześledzili notatki, traktaty i rękopisy lekarzy, zoologów, naturalistów, farmaceutów, od czasów starożytnych po XIX w. Owocem tej analizy jest studium nad rzekomym rogiem jednorożca — panaceum droższym niż złoto, obiektem pożądania królów i aptekarzy.

Najniższa cena w ciągu 30 dni: 35 zł

50,00 zł Pierwotna cena wynosiła: 50,00 zł.35,00 złAktualna cena wynosi: 35,00 zł.

Poprzednia najniższa cena: 35,00 zł.

Kup teraz

Rok 2023 rokiem Mikołaja Kopernika

Stworzenie systemu heliocentrycznego w astronomii zagwarantowało Kopernikowi trwałe miejsce w panteonie najwybitniejszych uczonych świata, nie tylko odrodzenia. Był bowiem człowiekiem o wielostronnych zainteresowaniach i umiejętnościach. Wniósł wkład do różnych nauk — matematyki, fizyki, ekonomii, geografii, literatury (będąc poetą i tłumaczem), teologii, prawa i jakże ważnej, nowożytnej medycyny.

Uważał, że celem wszelkich badań naukowych jest poszukiwanie i głoszenie prawdy, a tylko krytyka przeprowadzona przez znawców danej dyscypliny nauk może prowadzić do wzbogacenia aktualnego stanu wiedz.
Na polu medycznym nie dokonał jednego żadnego przełomu. Był dzieckiem swojej epoki, które walczyło z ówczesnymi chorobami środkami, jakimi dysponowała medycyna i to często z pozytywnym skutkiem. Przez wielu został jednak uznany za drugiego Eskulapa, a sam Karol Górski wypowiedział się o nim w ten sposób:

Wielki astronom nie był w medycynie żadnym odkrywcą […]

Karol Górski

Kopernik leczył zapewne tak, jak uczyła współczesna mu medycyna: w książkach znajdował gotowy opis choroby i gotowe recepty. Obserwacja własna zajmowała niewiele miejsca i czasu.

Dziś uważany za wybitnego astronoma choć dawniej był bardziej kanonikiem i lekarzem o czym świadczą zachowane portrety z konwalią w ręku — symbolem sztuki lekarskiej.

Rok 2023 ogłoszono rokiem Mikołaja Kopernika gdyż przypadająca na ten czas 550 rocznica jego urodzin warta jest przypomnienia tak ważnej persony dla dziejów nie tylko polskiej, ale również nowożytnej nauki.

Uwaga

Powyższy tekst został pierwotnie opublikowany w czasopiśmie Pharmacopola 1/2023

Bibliografia

1. Adamczewski, J. (1972). Mikołaj Kopernik i jego epoka. Wydawnictwo: „Interpress”.
2. Bieńkowska, B. (1971). Kopernik i heliocentryzm w polskiej kulturze umysłowej do końca XVIII wieku. Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
3. Birkenmajer, L. A. (1923). Mikołaj Kopernik jako uczony, twórca i obywatel. Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego pod zarządem J. Filipowskiego.
4. Bogucka, M. (1972). Ziemia i czasy Kopernika. Zakład Narodowy imienia Ossolińskich.
5. Borawska, T. (2014). Mikołaj Kopernik i jego świat: środowisko, przyjaciele, echa wielkiego odkrycia. Towarzystwo Naukowe.
6. Górski, K. (1973). Mikołaj Kopernik. Środowisko społeczne i samotność. Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
7. Grzybowski, S. (1972). Mikołaj Kopernik. Wydawnictwo: Książka i Wiedza.
8. Kokowski, M. (2009). Różne oblicza Mikołaja Kopernika. Spotkania z historią interpretacji. IH PAN, PAU.
9. Konopka, S. (1965). Mikołaj Kopernik. Szkice monograficzne. Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
10. Kopernik, M. (2007). Pisma pomniejsze. Wydawnictwo Sejmowe.
11. Lenkiewicz, A. (2019). Mikołaj Kopernik (1473-1543). Wydawnictwo: Biuro Tłumaczeń.
12. Mikulska-Wernerowicz, M. (2017). Mikołaj Kopernik: chłopak, który sięgnął gwiazd. Wydawnictwo Zielona Sowa.
13. Mikulski, K. (2015). Mikołaj Kopernik: środowisko społeczne, pochodzenie i młodość. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
14. Mikulski, K. (2009). Mikołaj Kopernik: życie i działalność. Muzeum Okręgowe.
15. Nowicki, A. (1956). Wielcy Polacy Odrodzenia. Książka i Wiedza.
16. Rybka, A., Rybka, P. (1972). Kopernik. Człowiek i myśl. Wiedza Powszechna.
17. Sierotowicz, T. (2001). Mikołaj Kopernik. Wydawnictwo WAM.
18. Sieńkowski, E. (2010). Mikołaj Kopernik jako lekarz. Towarzystwo Esperanckie „Flamo”.
19. Sikorski, J. (1995). Prywatne życie Mikołaja Kopernika. Prószyński i S-ka.
20. Smakosz, A., Kurzyna, W., Dąsal, M. (2022). Etnofarmakologia rogu jednorożca. Pharmacopola.
21. Szorc, A. (1974). Mikołaj Kopernik, kanonik warmiński. Warmińskie Wyd. Diecezjalne.
22. Wiercioch, W., Szymska-Wiercioch, J. (2022). Zakazane księgi. Powieść o Mikołaju Koperniku. Wydawnictwo MG.