1. Wstęp

Doping jest stosowany od czasu igrzysk olimpijskich w starożytnej Grecji. Mimo, że jest to niesprawiedliwe zagranie wobec innych zawodników, kontrola antydopingowa zaczęła rozwijać się dopiero od końca XX wieku (zażywanie substancji w celu polepszenia wyników zaczęło się w VIII wieku p.n.e.!). Międzynarodowe organizacje czuwające nad zdrową rywalizacją w trakcie zawodów starają się coraz dokładniej weryfikować, czy dany sportowiec mógł stosować doping przed lub w trakcie zawodów. W tym celu co roku aktualizowana jest lista substancji (i metod) zabronionych w sporcie. Mimo to, co jakiś czas można przeczytać w wiadomościach sportowych o dyskwalifikacji zawodnika z powodu udowodnienia stosowania dopingu. Jaka jest jego historia?

2. Krótka historia

Starożytne początki

Doping, jako stały nieodłączny element sportowej rywalizacji, był stosowany już w starożytności. Choć nie znano wtedy dokładnego składu chemicznego i dokładnego sposobu działania, ówcześni sportowcy używali alkoholu i mieszanek ziół, aby móc zwiększyć swoje siły. Pierwsze dowody na to, że sportowcy sięgali po „wzmacniacze” siły pochodzą z 776 r. p.n.e. W 700 roku p.n.e. stwierdzono, że zwiększony poziom testosteronu (oczywiście nie byli świadomi istnienia tego hormonu) odpowiada zwiększonej sile. Nie było strzykawek, więc sportowcy, którzy dążyli do zwiększenia poziomu tego hormonu w swoim organizmie korzystali z diety składającej się z serc oraz jąder zwierząt. Galen (lekarz pochodzący ze starożytnej Grecji) w celu zwiększenia wydajności organizmu zalecał spożywanie zmielonych i gotowanych tylnych kopyt osła abisyńskiego przyprawionych dodatkowo dziką różą.

W następnych latach mnożyły się pomysły na receptury, które miały zwiększać siłę sportowca. W III wieku p.n.e. coraz powszechniej stosowano grzyby jako środek dopingujący. Metody przygotowywania do słynnych starożytnych Igrzysk również się rozwijały. Oprócz przygotowania fizycznego, lekarze włączali się do trenowania, a kucharze wypiekali chleby o właściwościach przeciwbólowych (z dodatkiem opium pochodzącego z maku) oraz serniki. Biegaczom podawano między innymi ekstrakty ze skrzypu polnego, co miało skutkować zwiększeniem siły mięśni. W I wieku n.e. napary ziołowe zastąpiły grzyby. Często napoje te były określone magicznymi miksturami. Powszechne stawały się suszone figi, wino, strychnina.

Mimo ciągłego rozwoju dopingu był on niedozwolony na starożytnych igrzyskach olimpijskich w Grecji. Ze względu na brak możliwości stwierdzenia zakazanych substancji w organizmie, jedyną możliwością oskarżenia zawodnika o stosowanie niedozwolonych substancji było przyłapanie sportowca. Jeśli tak się stało, zawodnik nie mógł już konkurować w zawodach, a jego imię i nazwisko często zostało wyryte na skałach przy drodze prowadzącej na stadion olimpijski (obecnie wielu turystów myśli, że są to zwycięzcy igrzysk) (Chrysopoulos, 2022).

Nowożytny doping: strychnina i trimetyl

Kolejne wzmianki na temat historii rozwoju dopingu pochodzą z bliższych nam lat. Pierwszy przypadek, którego skutkiem była śmierć zawodnika pochodzi z przełomu XIX i XX wieku. Śmierć poniósł Arthur Linton w trakcie kolarskiego wyścigu Bordeaux-Paryż. W późniejszej sekcji zwłok zidentyfikowano „trimethyl” (zawierał on kofeinę lub eter dietylowy). Śledztwo wykazało, że kolarz zażył wspomnianą substancję za namową producenta rowerów, który zarobiłby więcej, gdyby Linton wygrał wyścig.

Innym znanym sportowcem, u którego stwierdzono zażycie substancji wspomagających był Thomas Hicks (1876–1952). Stosował on siarczan strychniny. Innym jego sposobem na zwiększenie wydajności organizmu było spożycie pięciu surowych jaj i popicie ich brandy. Wygrał zawody, jednak na mecie czekały na niego zawsze służby medyczne, ze względu na złe samopoczucie. Liczba stwierdzanych przypadków korzystania z substancji wspomagających wzrastała w kolejnych latach (Prawo Sportowe, 2019).

Więcej na temat metod wykrywania dopingu przeczytacie w poniższej monografii

Strychnina jest związkiem organicznym (wielopierścieniowy, heterocykliczny alkaloid). Występuje w nasionach drzew z rodzaju kulczyba. Forma strychniny to biały i krystaliczny proszek bez zapachu. Smak strychniny jest opisywany jako bardzo gorzki. Rozpuszczalność w wodzie jest bardzo niska. Strychnina była wykorzystywane w medycynie w leczeniu zaburzeń krążenia krwi i oddychania, a także w przypadku osłabienia działania zmysłów (głównie wzroku i słuchu). Jako doping powoduje między innymi wzmocnienie układu mięśniowego. Jednocześnie strychnina jest silną trucizną. Nawet minimalnie za duża przyjęta dawka powoduje silne skurcze mięśni i śmierć spowodowana porażeniem ośrodka oddechowego. (PWN, b.r.)

Wzrost zgłaszanych przypadków podejrzeń stosowania substancji zakazanych oraz coraz częściej potrzeby korzystania z pomocy medycznej zmusiła do podjęcia organizatorów zawodów do odpowiednich kroków. Brak uregulowań w temacie dopingu przyczyniła się do utworzenia międzynarodowych norm i list zakazanych substancji w sporcie. Zaczęto częściej rozmawiać na temat szkodliwego działania na organizm.

Początki kontroli zawodników

Igrzyska w Tokio (1964)

Pierwsza próba kontroli zawodników odbyła się w 1964 roku, podczas igrzysk olimpijskich w Tokio. Wyznaczeni do tego badania japońscy kolarze odmówili testowania. Niestety ze względu na ówczesne prawo (zawodnik nie miał obowiązku zbadania się w kierunku stosowania dopingu) analiza zjawisku dopingu na szeroką skalę nie miała prawa bytu.

W kolejnych latach kontrola dopingu rozwijała się szczególnie w kolarstwie. Postanowiono, że pierwszych pięciu zawodników na mecie będzie przebadanych w celu kontroli pod kierunkiem stosowania dopingu. Prawo jednak obowiązywało to samo, każdy z pięciu kolarzy odmówił poddania się badaniu. W 1967 roku, na trasie „Tour de France” zmarł Tommy Simpson. Sekcja zwłok wykazała obecność amfetaminy (którą popił koniakiem) w organizmie zmarłego kolarza. W jego koszulce z wyścigu znaleziono również ampułki z amfetaminą. Stwierdzono, że kolarz zmarł z powodu stosowanego dopingu, którym była amfetamina. W późniejszych latach kokaina oraz efedryna stały się wśród sportowców popularniejsze od amfetaminy. (Prawo Sportowe, 2019)

Pierwsza dyskwalifikacja (1972)

Wielkim wydarzeniem, które rozsiało postrach wśród zawodników stosujących doping, była pierwsza dyskwalifikacja zawodnika w 1972 roku. Zdyskwalifikowano wtedy złotego medalistę igrzysk olimpijskich, którym był Włoch Rick DeMont. Stwierdzono w jego organizmie efedrynę. Zawodnicy, którzy nadal chcieli oszukiwać szukali nowych rozwiązań, jak na przykład zwiększanie stężenia hemoglobiny co skutkowało zwiększoną wydajnością tlenową. Metody (tą i inne) dołączono do listy substancji zakazanych w sporcie. (Prawo Sportowe, 2019)

Kolejnym „osiągnięciem” niesprawiedliwej rywalizacji było odkrycie EPO (erytropoetyny). Stosowanie jej przez sportowców bardzo często kończyło się zgonem. W 1990 roku z tego powodu śmierć poniosło aż 18 zawodników. EPO stosowane było najczęściej w kolarstwie, narciarstwie oraz w biegach długodystansowych. (Prawo Sportowe, 2019)

Mimo tak długiej już historii dopingu jest on nadal obecny w zawodach. Sportowcy, a raczej specjalnie wyznaczone do tego osoby, szukają nowych rozwiązań, które mogłyby zwiększyć wydajność organizmu sportowca, jednocześnie pozostając niewykryte.

Zapraszamy do lektury innego tekstu autora: Krzesło Świętego Edwarda — tron koronacyjny i etnobotanika dębu angielskiego

3. Najważniejsze organizacje antydopingowe

Tematyką dopingu zajmują się specjalnie utworzone do tego celu instytucje, krajowe oraz międzynarodowe. Zajmują się one kontrolą zawodników w trakcie wszelakich zawodów. Poniżej przedstawione zostały opisy najważniejszych instytucji.

POLADA — Polska Agencja Antydopingowa

Jak można przeczytać na stronie POLADA jest to zespół specjalistów, którzy wspólnie działają na rzecz uczciwości w sporcie. Oprócz promocji odpowiedzialnego podejścia do aktywności fizycznej zajmują się oni kontrolą antydopingową sportowców. Przy POLADA działa również zespół naukowy, który jest zespołem interdyscyplinarnych naukowców, którzy interpretują i dostarczają dane na temat stosowania dopingu w sporcie. POLADA jest wyznaczoną w Polsce instytucją do zwalczania dopingu. (POLADA, b.r.)

WADA — Światowa Agencja Antydopingowa

Organizacja została utworzona w 1999 roku na zakończenie Światowej Konferencji „Doping w Sporcie” w Lozannie. Głównym celem działań jest promocja i koordynacja Światowego Programu Zwalczania Dopingu. WADA publikuje również „Listę zabronionych substancji i metod”. (MSiT, b.r.)

ITA — International Testing Agency

Międzynarodowa agencja, która jest niezależną organizacją o profilu non-profit. Realizuje programu antydopingowych dla międzynarodowych federacji sportowych oraz organizatorów dużych imprez sportowych. W kontekście kolarstwa warto wspomnieć, że współpracują przy kontroli zawodników Tour de Pologne. (ITA, b.r.)

4. Substancje zakazane

Co roku WADA aktualizuje „Listę Substancji i Metod Zabronionych”. Obecnie najnowsza lista pochodzi z 1 stycznia 2023 roku. Wykaz substancji i metod jest uznany za międzynarodowy standard w kontroli antydopingowej.

Lista substancji i metod dzieli się na trzy kategorie: „zabronione podczas zawodów”; „zabronione w każdym czasie”. Ważny jest tu czas. „Zabronione podczas zawodów” dotyczy zakazu zażywania wybranych substancji i metod w czasie od 23:59 w dniu przed rozpoczęciem zawodów, w którym zaplanowany został udział zawodnika, aż do dnia zakończenia zawodów dla danego zawodnika lub dnia kontroli antydopingowej. Termin „zabronione w każdym czasie” dotyczy czasu zarówno w trakcie, jak i poza zawodami. Dodatkowo stosowane są często określenia: „określone i nieokreślone” oraz „substancje nadużywane”. (POLADA, 2023)

Ze względu na długą listę substancji i metod zabronionych przedstawię tylko wybrane pozycje.

Erytropoetyna (EPO) i środki wpływające na erytropoezę

Znaną z fizjologii człowieka funkcją EPO jest pobudzanie wzrostu stężenia prekursorów erytrocytów w szpiku. EPO wytwarzana jest w nerkach oraz częściowo w wątrobie. Zwiększenie wydzielania EPO jest niedotlenie tkanek (hipoksja). Egzogenne podawanie EPO jest uznawane przez WADA za doping. Stosowana szczególnie w kolarstwie oraz w biegach i narciarstwie, zwiększa wydolność organizmu poprzez zwiększony dopływ tlenu do mięśni. Skutkiem samodzielnego przyjmowania EPO bez zaleceń lekarza może być nadciśnienie tętnicze oraz wzrost ryzyka zatorów i zakrzepów. (Grzelik R., 2019)

Manipulacje krwią i składnikami krwi

Są to zabronione metody, które polegają na podawaniu lub ponownym przetoczeniu do układu krążenia dowolnej ilości autologicznej, alogenicznej lub heterologicznej krwi (lub krwinek czerwonych każdego pochodzenia). Wyłączona z tego punktu jest suplementacja tlenem przez wdychanie.

Polecamy również: Przegląd najważniejszych informacji dotyczących alergii. Diagnostyka alergii

Glikokortykoidy

W sporcie, wszystkie glikokortykoidy, zostały uznane za zabronione podczas zawodów. Należą do nich między innymi: beklometazon, budezonid oraz cyklezonid. Te związki są również lekami na astmę. Po zażyciu glikokortykoidów zmęczenie pojawia się po dłuższym czasie w porównaniu do trenowania bez zażywania glikokortykoidów. Warto wspomnieć, że nie jest zabronione podawanie GKS w celach terapeutycznych oraz w dawkach określonych ściśle przez producenta, co nie wyklucza z zawodów sportowców z jednostkami chorobowymi wymagających podawania GKS. (Mroczkowska A., 2021)

Środki anaboliczne

Grupa substancji dopingujących należąca do steroidów anaboliczno-androgennych (SAA) to największa grupa substancji zabronionych w sporcie. Do tej grupy zaliczamy, między innymi, testosteron. Najczęściej wykorzystywane są w dyscyplinach siłowych i siłowo-wytrzymałościowych. Zawodnicy, którzy sięgają po te środki dopingujące łączą je często z hormonem wzrostu lub EPO.

Skutki uboczne

Według ogólnych szacunków skutki uboczne stosowania SAA występują u 80–100% osób, które zażyły SAA bez wskazań medycznych. Najczęściej jest to pobudzenie, agresja, wybuchowość, wulgarne zachowanie, lekceważenie ogólnie przyjętych norm etycznych, a także bezsenność oraz urojenia. Na początku może występować obniżone libido, a wraz z czasem przyjmowania SAA wzrasta ryzyko wystąpienia depresji oraz myśli samobójczych. Najpopularniejszą substancją z tej grupy, która stosowana jest przez osoby biorące doping, jest testosteron. Znany jest on już od wielu lat. Nie tylko w zawodach jest stosowany jako środek dopingujący. W trakcie II wojny światowej, niemieccy żołnierze mieli otrzymywać testosteron, aby ich poziom agresji był większy oraz nie odczuwali lęku. Według badaczy igrzysk olimpijskich, pierwsze próby zażycia testosteronu w celu zwiększenia siły pochodzą z igrzysk w Berlinie w 1936 roku. (Mędraś M., Jóźków P., 2009)

Rola w organizmie

Testosteron występuje również fizjologicznie w ludzkim organizmie. Szczególnie występuję u mężczyzn. Już w okresie płodowym stymuluje powstawanie drugorzędowych cech płciowych męskich. W okresie pokwitania stymuluje powiększenie jąder i prącia, a także odpowiada za wystąpienie owłosienia łonowego i zarostu na twarzy. Wpływa na wzrost popędu płciowego. Powoduje również zwiększony rozrost mięśni szkieletowych oraz przyspiesza wzrost. (Sulikowski M., 2012)

Należy przypomnieć, że mięśnie nie są fizjologicznie przygotowane na zwiększony wzrost wywołany nadużywaniem SAA. Efektem tego najczęściej jest naderwanie ścięgien. POLADA przedstawia tu przypadek 29-letniego piłkarza, który przez 3 lata stosował steroidy. Skutkiem tego było dwukrotne naderwanie więzadła właściwego rzepki oraz naderwanie ścięgien Achillesa. Dodatkowo charakterystycznymi objawami, które mogą wskazywać na przyjmowanie przez sportowca steroidów anabolicznych jest częsty trądzik, torbiele wątroby, zwyrodnienia układu kostnego, obniżenie głosu (u kobiet), zarost na twarzy (u kobiet), łysienie (u mężczyzn). (POLADA, b.r.)

Powszechność stosowania testosteronu

Szacunkowe badania ankietowe wskazują, że nawet połowa z przebadanej grupy (500 ankietowanych) przyznała się do stosowania testosteronu w celu zwiększenia wydajności w trakcie ćwiczeń na siłowni. Z badań przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii wynika, że około 250 tysięcy osób regularnie stosuje substancje dopingujące. Jeśli chodzi o Polskę, ASS przyjmowane są w większości przez mężczyzn (trzy razy częściej w porównaniu do kobiet). (Mędraś M., Jóźków P., 2009)

Beta-2 agoniści

Znana grupa substancji, wykorzystywana jako leki przeciwastmatyczne. Oddziałują na mięśnie gładkie w oskrzelach, powodując ich rozkurczenie. Do tej grupy zalicza się, między innymi: fenoterol, salbutamol, prokaterol.

Diuretyki

Substancje, które określane są jako diuretyki, są stosowane w medycynie w celu sprawniejszego wydalania wody z organizmu. Utrata wody z organizmu występuje wskutek częściowego paraliżu reabsorpcji wody. Stosowane przy leczeniu nadciśnienia tętniczego, wad serca oraz marskości wątroby.

Diuretyki znalazły również swoje zastosowanie w sporcie. Zawodnicy przyjmują diuretyki w celu szybkiej redukcji wagi przed zawodami, a także w celu oszukania próbek moczu, które zostaną przebadane w trakcie kontroli antydopingowej (rozcieńczenie próbek moczu). Kulturyści zażywają diuretyki, aby poprawić wygląd swojej sylwetki. Niestety również ta grupa substancji, przyjmowana bez wskazań lekarza, może powodować skutku szkodliwe dla zdrowia. Skutkiem jest zaburzenie równowagi wodno-elektrolitowej organizmu, utrata minerałów, choroby nerek, impotencja, zaburzenia cyklu miesiączkowego. (POLADA, b.r.)

Więcej na temat metod badania moczu przeczytasz tutaj: Mikroskopowe badanie moczu po wstępnym badaniu paskowym — Dlaczego jest niezbędne?

Zdjęcia z Tour de Pologne (2023) autorstwa naszego wysłannika na to wydarzenie — Franciszka Kędzierskiego

5. Kontrola dopingu

Testowanie przebiega w trakcie zawodów lub w czasie poza zawodami. Kontrola może być zapowiedziana lub może być wykonana bez uprzedniej zapowiedzi. Próbką pobieraną do kontroli antydopingowej może być próbka krwi lub próbka moczu. Szybszą metodą jest pobranie próbki moczu co pozwala na ogólne badanie w celu wykrycia substancji zabronionych. Pobranie próbki krwi wykonuje się w celu kontroli zdrowia sportowca oraz dokładniejszego badania w kierunku zażycia przez zawodnika substancji zabronionych. (POLADA, b.r.)

Proces kontroli obejmuje według standardów:

1. wybór sportowca do kontroli
2. powiadomienie sportowca
3. zgłoszenie się do stacji kontroli dopingowej
4. pobranie próbki
5. sprawdzenie i podpisanie protokołu.

Na przykładzie wyścigu kolarskiego Tour de Pologne kontrola przebiega każdego dnia i obejmuje ona pierwszych trzech zawodników, którzy dotarli do mety.

Przykładem laboratorium, które zajmuje się badaniem próbek zawodników w celu kontroli antydopingowej jest Polskie Laboratorium Antydopingowe, które posiada akredytację WADA.

Niektórzy podają anegdotę, która opowiada o sportowcach wstrzykujących sobie mocz (osoby niebiorącej doping) do swojego pęcherza, co ma fałszować wyniki kontroli i nie wykazać, że zawodnik zażył doping.­­­

Mocz był również stosowany w dawnej medycynie! Jeżeli chcesz poczytać więcej o wykorzystaniu zwłok ludzkich w medycynie zapraszamy do zapoznania się z monografią “Człowiek jako lek i obiekt badań”

6. Składniki żywieniowe jako legalny doping

Jak wiadomo żywienie wpływa na organizm człowieka w każdy możliwy sposób. Wiele składników żywieniowych posiada różnorodne właściwości wpływające na zdrowie i kondycje lub poziom siły.

Sok z buraka.

Przykładem takiego legalnego dopingu jest sok z buraka, który nie jest dość często brane pod uwagę w badaniach naukowych. Sok z buraków jest źródłem nieorganicznych azotanów. Wykorzystywane są one w organizmie człowieka do produkcji tlenku azotu (NO), który odpowiada za rozluźnienie naczyń krwionośnych. Rozszerzenie naczynia krwionośnego zwiększa przepływ krwi, a co za tym idzie zwiększa dopływ tlenu do mięśni. Dodatkowo sok z buraka posiada inne właściwości prozdrowotne, takie jak zmniejszenie ciśnienia tętniczego krwi oraz właściwości przeciwnowotworowe. (Kubasińska A., 2018)

Kofeina (łac. coffeinum)

WADA debatuje, czy powinna zostać wpisana na listę substancji zabronionych, czy nie. Obecnie jest w fazie kontrolnej, co oznacza, że być może kiedyś zostanie ujęta jako substancja zakazana. Działanie kofeina polega na blokowaniu receptorów adenozyny w mózgu, co powoduje ograniczenie występowania zmęczenia. Dodatkowo poprawia to funkcje poznawcze organizmu oraz zwiększa poziom koncentracji. Kofeina przyspiesza pracę serca, co poprawia również dotlenienie mięśni organizmu. Połączenie tych wszystkich reakcji powoduje możliwość utrzymania optymalnego tempa przez dłuższy czas. (Naczyk M., 2023)

Cytryniec chiński (łac. Schisandra chinensis)

Mniej znany składnik, choć dający podobne efekty jak wspomniana już kofeina. Jego działanie w dużym skrócie polega na zmniejszenia szybkości męczenia się oraz zwiększenia dokładności wykonywanych czynności. (Profilaktywny, b.r.)

7. Zakończenie

Doping był, jest i będzie stosowany w sporcie. Postęp w zakresie stosowania coraz nowszych technik kontroli antydopingowej rozwija się wraz z pojawianiem się nowych substancji (oraz metod), które mają za zadanie nie tylko zwiększyć kondycję zawodnika, ale również nie dać się zidentyfikować w trakcie kontroli antydopingowej. Dużym wyzwaniem w przyszłości będzie uszczelnienie systemu antydopingowego, aby zawody były w pełni rozgrywane sprawiedliwie.

8. Bibliografia

• Chrysopoulos, P. (2022). Greek Reporter: Doping in Ancient Greece. https://greekreporter.com/2022/10/21/doping-sports-ancient-greece/ (05.08.2023).
• Prawo Sportowe (2019). Prawo Sportowe: Historia dopingu cz. 1. https://prawosportowe.pl/a/historia-dopingu-cz-1 (05.08.2023).
• Prawo Sportowe (2019). Prawo Sportowe: Historia dopingu cz. 2. https://prawosportowe.pl/a/historia-dopingu-cz-2 (05.08.2023).
• POLADA (b.r.). POLADA: O nas. https://antydoping.pl/o-nas/zespol/ (05.08.2023).
• MSiT (b.r.). MSiT: Światowa Agencja Antydopingowa (WADA). https://www.msit.gov.pl/pl/sport/uczciwosc-i-bezpieczens/antydoping/wspolpraca-miedzynarodo/617,Swiatowa-Agencja-Antydopingowa-WADA.html (05.08.2023).
• ITA (b.r.). ITA: About Us. https://ita.sport/about-us/ (05.08.2023).
• Kubasińska, A. (2018). Guiltfree.pl: Sok z buraka – legalny doping? https://www.guiltfree.pl/blog/2018/05/14/sok-z-buraka-legalny-doping/ (05.08.2023).
• Naczyk, M. (2023). Kingrunner: Kofeina – legalny doping. https://www.kingrunner.com/artykul/kofeina-%E2%80%93-legalny-doping/820 (05.08.2023).
• Profilaktywny (b.r.). Profilaktywny: Legalny doping – naturalne produkty zwiększające wydolność organizmu. https://profilaktywny.pl/artykuly/legalny-doping-czyli-naturalne-produkty-zwiekszajace-wydolnosc-organizmu (05.08.2023).
• POLADA (2023). Światowy Kodeks Antydopingowy: Standard Międzynarodowy: Lista Substancji i Metod Zabronionych. https://antydoping.pl/wp-content/uploads/2022/12/Lista-Substancji-i-Metod-Zabronionych-2023.pdf (05.08.2023).
• Grzelik, R. (2019). Diagnostyka: Co warto wiedzieć o erytropoetynie? https://diag.pl/pacjent/artykuly/warto-wiedziec-o-erytropoetynie/ (05.08.2023).
• Mroczkowska, A. (2021). Aptekarz Polski: Doping z apteki, czyli leki zakazane w sporcie. https://www.aptekarzpolski.pl/wiedza/doping-z-apteki-czyli-leki-zakazane-w-sporcie/4/ (05.08.2023).
• PWN (b.r.). Encyklopedia PWN: Strychnina. https://encyklopedia.pwn.pl/haslo/strychnina;3980596.html (05.08.2023).
• Sulikowski, M. (2012). PoTreningu: Testosteron – król dopingu. https://potreningu.pl/artykuly/trening/testosteron-krol-dopingu-1291 (05.08.2023).
• Mędraś, M., Jóźków, P. (2009). Endokrynologia Polska: Zastosowanie testosteronu i steroidów androgenno-anabolicznych w sporcie. https://journals.viamedica.pl/endokrynologia_polska/article/viewFile/25482/20306 (05.08.2023).
• POLADA (b.r.). Przyjrzyjmy się bliżej dopingowi! https://antydoping.pl/wp-content/uploads/2020/02/prezentacja_nr_9.pdf (05.08.2023).

Autor

Franciszek Kędzierski — student dietetyki na Wydziale Farmaceutycznym Uniwersytetu Medycznego im. Piastów Śląskich we Wrocławiu. Interesuje się również tradycjami brytyjskimi oraz fotografią.