Na przestrzeni lat obserwujemy znaczny wzrost liczby pacjentów cierpiących na alergie pokarmowe, wziewne lub kontaktowe. Stanowi to na tyle istotny problem zdrowia publicznego, że alergia zyskała miano choroby cywilizacyjnej. Według badań przeprowadzonych w ramach projektu ECAP (Epidemiologia Chorób Alergicznych w Polsce) na objawy alergii, w zależności od płci i regionu skarżyło się aż 40% respondentów biorących udział w badaniu ankietowym. Rozpoznanie alergii u tych osób zostało potwierdzone w dalszych etapach projektu poprzez wykonanie testów skórnych. [1] Biorąc pod uwagę utrzymującą się tendencję wzrostową zachorowalności na alergię, jak i jej coraz cięższy przebieg wśród pacjentów, warto przypomnieć sobie podstawowe zagadnienia związane z tym schorzeniem oraz jego diagnostyką.

Podstawowe definicje dotyczące alergii

Chcąc jak najprościej zdefiniować alergię, możemy powiedzieć, że jest to nadmierna ogólnoustrojowa reakcja organizmu na nieszkodliwą substancję, kiedy to w przypadku kontaktu pacjenta z alergenem następuje aktywacja komórek układu immunologicznego. Mechanizm ten jest powtarzalny przy każdym kolejnym kontakcie z danym alergenem lub cząsteczką o podobnej do niego budowie. W tym miejscu warto zaznaczyć, że często zamiennie używane terminy alergia, nadreaktywność oraz nadwrażliwość opisują inne zjawiska. Nadreaktywność jest nadmierną, lecz nadal fizjologiczną reakcją na konkretny bodziec. Z kolei nadwrażliwość jest terminem o wiele szerszym niż alergia, ponieważ dotyczy niewspółmiernej reakcji organizmu na określony bodziec, niezależnie od mechanizmu, a w przypadku alergii zawsze podstawę stanowią procesy immunologiczne. [2, 3, 4] Ze względu na rodzaj komórek, które biorą udział w reakcji alergicznej, jak i szybkości zachodzącej reakcji, możemy wyróżnić cztery typy nadwrażliwości alergicznej:

1. nadwrażliwość typu I — anafilaktyczna
2. nadwrażliwość typu II – cytotoksyczna
3. nadwrażliwość typu III — kompleksów immunologicznych
4. nadwrażliwość typu IV — komórkowa

W kontekście alergii najistotniejsze znaczenie mają nadwrażliwość typu I oraz IV.

Jeżeli chodzi o nadwrażliwość typu I to kluczowa jest reakcja między antygenem (w tym przypadku jest to alergen), a swoistymi dla niego przeciwciałami klasy IgE. W momencie ich połączenia następuje natychmiastowe wydzielanie histaminy i innych czynników prozapalnych, i to właśnie te związki odpowiadają za symptomy alergii. Wśród objawów reakcji tego typu należy wymienić: wysypkę, obrzęk, świąd, katar, duszność, spadek ciśnienia i biegunkę. Objawy występują zwykle od 15 do 20 minut od ekspozycji na antygen. Zdarza się jednak, że czas reakcji jest opóźniony o kilka godzin, mówimy wtedy o późnej fazie reakcji alergicznej. Należy też wspomnieć o ryzyku wystąpienia reakcji anafilaktycznej, która ze względu na nagły i szybko postępujący charakter, może stanowić stan zagrażający życiu. Kluczowe jest wówczas jak najszybsze podanie pacjentowi adrenaliny. [2, 4, 5, 6]

Nadwrażliwość typu IV, to reakcja typu późnego, której szczyt nasilenia obserwuje się po około 48 godzinach od ekspozycji na alergen. Początkowo biorą w niej udział głównie limfocyty T pomocnicze, które wydzielają cytokiny. Substancje te pobudzają między innymi limfocyty T cytotoksyczne, które niszczą komórki. Omawiany mechanizm jest podstawą alergicznego kontaktowego zapalenia skóry, które może występować naturalnie (np. w zakażeniach bakteryjnych), lub też może być wywoływany sztucznie, jako element diagnostyczny (np. próba tuberkulinowa). [2, 4, 5, 6]

W kontekście klinicznym najczęstszy mechanizm chorób alergicznych to nadwrażliwość typu pierwszego, z tego względu EAACI (European Academy of Allergology and Clinical Immunology) wystosowały rekomendacje, w których zastosowano nieco inny podział reakcji alergicznych. Według nich pierwszy typ nadwrażliwości to tak zwana alergia IgE zależna. Pozostałe trzy typy nadwrażliwości tworzą wspólną grupę alergii niezależnych od przeciwciał IgE. Zdarza się również postać mieszana tych alergii. [2, 5]

Jak wspomniano wcześniej, reakcja alergiczna jest wywoływana przez konkretny bodziec — alergen. Jest to substancja o charakterze antygenowym, która u osoby predysponowanej wywołuje rekcję immunologiczną. Obecnie znamy ponad 850 takich cząsteczek., które możemy różnie sklasyfikować.

Alergeny
Podział ze względu na strukturę	Podział ze względu na drogę przedostania się do organizmu	Podział ze względu na potencjał alergizujący
białkowe o charakterze haptenów (leki)	wziewne pokarmowe kontaktowe	główne słabe panalergeny

Tabela pierwsza przedstawia różne klasyfikacje alergenów, jednak w kontekście diagnostycznym kluczowy jest podział alergenów ze względu na ich potencjał alergizujący. [3, 4, 7]

Jak wspomniano możemy tu wyróżnić:

Reakcje krzyżowe w alergii

Z pojęciem panalergenów nieodzownie łączy się termin reakcji krzyżowych, czyli odpowiedzi układu immunologicznego na antygen, który swą budową przypomina pierwotny alergen. Aby doszło do alergii krzyżowej podobieństwo pomiędzy danymi cząsteczkami powinno przekraczać 70%, natomiast jeżeli homologia cząsteczek szacowana jest poniżej 30–50%, to prawdopodobieństwo wystąpienia reakcji określane jest jako niskie. [3] Podobieństwo w budowie poszczególnych cząsteczek zdecydowanie częściej występuje między gatunkami blisko spokrewnionymi, lecz zdarza się również pomiędzy obcymi dla siebie gatunkami biologicznymi. [8]

Wyróżnia się kilka rodzin białek zdolnych do wywoływania reaktywności krzyżowej, wśród których najistotniejsze są: profiliny, białka PR-10, niespecyficzne białka transportujące lipidy (nsLTP), albuminy surowicy, tropomiozyny, polkalcyny, lipokaliny, parwalbuminy. Jednak nie tylko białka indukują produkcję przeciwciał, dzieje się tak również w przypadku lipidów oraz węglowodanów. Dla diagnostów szczególnie ważne są przeciwciała przeciwko reagującym krzyżowo determinantom wodorowęglanowym (anty-CCD). Struktury te charakteryzują się dużą reaktywnością krzyżową i mają kluczowe znaczenie w kontekście diagnostycznym, przy równoczesnym nieistotnym wpływie na stan kliniczny pacjenta. [9]

W przypadku reaktywności krzyżowej objawy alergii mogą wystąpić już przy pierwszorazowym kontakcie z danym alergenem krzyżowym. Należy zwrócić uwagę, że w kontekście reakcji krzyżowych istotna jest również konformacja przestrzenna epitopów znajdujących się na powierzchni alergenów. W związku z tym potencjał alergizujący poszczególnych panalergenów może ulegać zmianie pod wpływem procesów fizykochemicznych, takich jak np. obróbka termiczna. Przykładem może być wysoka temperatura, która przyczynia się do wzmocnienia właściwości uczulających orzeszków ziemnych, czy mleka krowiego, natomiast w przypadku orzechów laskowych i mięsa wołowego powoduje sytuację odwrotną. Cząsteczki te wykazują różny stopień oporności na działanie enzymów trawiennych. [5]

Reakcje krzyżowe mają niebagatelny wpływ na proces diagnostyki, ponieważ mogą być przyczyną mylnego rozpoznania alergii na wiele alergenów. Tak jak wspomniano wcześniej, zdarza się, że nie mają one znaczenia klinicznego dla pacjenta, stanowiąc jedynie trudność diagnostyczną, lecz często są również powodem wystąpienia objawów alergicznych o różnym stopniu nasilenia. Popularnym zjawiskiem obrazującym ten mechanizm jest zespół pyłkowo-pokarmowy, w którym u osób uczulonych na pyłki roślin po spożyciu konkretnych rodzajów warzyw lub owoców, pojawiają się typowe objawy alergiczne. Przykład to zespół lateksowo-owocowy, zespół roztocza kurzu domowego—owoce morza, czy też zespół wieprzowina—kot. Głównym objawem zespołów pyłkowo-pokarmowych jest zespół alergii jamy ustnej, dla którego charakterystyczny jest świąd i zaczerwienienie warg, języka, podniebienia, gardła i uszu, ucisk w gardle oraz umiarkowany obrzęk naczynioruchowy w tych okolicach. Rzadko następują objawy ogólnoustrojowe typu wstrząs anafilaktyczny. [5, 10]

Czynniki warunkujące wystąpienie alergii

• Wśród czynników predysponujących do wystąpienia alergii u danego pacjenta wyróżniamy zarówno cechy dziedziczne jak i środowiskowe. U dzieci z dodatnim wywiadem rodzinnym ryzyko zachorowania na alergię jest zdecydowanie wyższe, istotne jest przy tym również to, czy tylko jedno z rodziców jest obciążone tym schorzeniem. W przypadku, gdy oboje z rodziców jest nadwrażliwych, w dodatku na ten sam alergen, to ryzyko wystąpienia alergii u ich dziecka szacuje się w granicach aż 60-80%. [3]
• Obecnie wiadomo też o co najmniej kilku genach, które wiążą się z wyższym prawdopodobieństwem wystąpienia alergii. Również płeć męska jest czynnikiem ryzyka. Coraz więcej mówi się o nadmiernej higienizacji życia w kontekście częstszej zapadalności na choroby alergiczne, przy równoczesnym zwiększonym stężeniu substancji szkodliwych i toksycznych w środowisku. Wśród metod zapobiegawczych ryzyka wystąpienia alergii wyróżnia się karmienie piersią w okresie niemowlęcym, a wieloletnie badania sugerują, że długotrwała ekspozycja na alergen minimalizuje ryzyko alergizacji. [4]

Marsz alergiczny

• Terminem tym określa się stopniowe postępowanie choroby alergicznej wraz z wiekiem dziecka. Przyjmuje się, że pierwszy etap stanowi alergia pokarmowa wraz z atopowym zapaleniem skóry wstępująca już w wieku niemowlęcym. Z czasem objawy zmieniają się, część z nich zanika, w ich miejscu pojawiają się nowe, prowadząc do rozwoju alergicznego nieżytu nosa oraz astmy. Dzieje się to zwykle pomiędzy 3 a 5 rokiem życia dziecka. Znane są jednak przypadki równoczesnego występowania objawów zarówno ze strony skóry, układu pokarmowego jak i oddechowego. Do tej pory nie ustalono, którzy z pacjentów predysponują do przebiegu choroby w opisany sposób, nie u każdego z nich choroba alergiczna rozwija się w podanej kolejności. Jednak biorąc pod uwagę fakt, że wystąpienie AZS oraz alergii pokarmowych w pierwszych miesiącach życia stanowi czynnik ryzyka, należy jak najszybciej zastosować odpowiednie środki terapeutyczne. [11]

Diagnostyka alergii

Diagnostyka pacjenta z podejrzeniem alergii jest procesem wieloetapowym i złożonym. Na samym początku istotne jest przeprowadzenie badań przedmiotowych i podmiotowych. Kluczowe jest dokładne przeanalizowanie historii choroby pacjenta i uzyskanie informacji dotyczących występowania objawów i okoliczności w jakich się pojawiają, co pośrednio może wskazywać potencjalne alergeny wywołujące dolegliwości. Na tym etapie klinicysta musi wykazać się wiedzą, co do czynników dodatkowo indukujących reakcje alergiczne, takich jak wzmożony stres, wysiłek, alkohol, leki, podwyższona temperatura czy inne alergeny reagujące krzyżowo. Przy podejrzeniu alergii sporym ułatwieniem dla lekarza może okazać się kalendarz pyleń. Można w nim znaleźć informacje dotyczące charakterystycznego okresu pylenia dla poszczególnych alergenów w danym regionie. Po początkowym etapie wywiadu lekarskiego następuje proces właściwej diagnostyki laboratoryjnej. Zaleca się by najpierw wykonać oznaczenia oparte o ekstrakty alergenowe metodami in vivo lub in vitro, a następnie przejść do diagnostyki wykorzystującej molekuły alergenowe. Ze względu na poszerzenie oferty dostępnych testów alergicznych, często wybierane są testy łączące oznaczenie obu tych parametrów, co znacznie usprawnia tok diagnostyczny. [5, 12]

Przeczytaj również o diagnostyce Chłoniaka Hodgkina: Chłoniak Hodgkina — patofizjologia, diagnostyka, leczenie

Skórne testy punktowe

Najbardziej charakterystyczne badanie związane z diagnostyką alergii, polega na podaniu roztworu alergenu i przekłuciu w tym miejscu naskórka pacjenta. W przypadku wystąpienia nadwrażliwości na daną substancję, w organizmie następuję szereg reakcji immunologicznych, które skutkują wyrzutem histaminy, pojawieniem się miejscowego odczynu (tzw. bąbla alergenowego) oraz świądu. W toku badania stosuje różne zestawy alergenów przesiewowych, głownie są to alergeny wziewne, i pokarmowe, w zależności od wstępnego rozpoznania klinicysty. Wykonuje się kontrole ujemną (roztwór soli fizjologicznej) i dodatnią (histamina). Odczyt następuje po 20 minutach, a za wynik dodatni uznaje się odczyn, którego średnica jest co najmniej równa średnicy bąbla histaminowego.

Skórne testy punktowe posiadają jednak pewne ograniczenia, ze względu na które nie powinny być wykonywane, lub zostać uzupełnione innymi metodami diagnostycznymi. Wśród przeciwwskazań do przeprowadzenia tego testu należy przede wszystkim wymienić stosowanie leków przeciwhistaminowych. Aby uniknąć wyników fałszywie ujemnych zaleca się odstawienie tej grupy leków na około 1-2 tygodnie przed planowaną diagnostyką. Nie mniej istotnym argumentem są wątpliwości co do bezpieczeństwa pacjenta. Jeżeli istnieje podejrzenie silnej uogólnionej reakcji po kontakcie z alergenem, jest to bezwzględne przeciwwskazanie do przeprowadzenia testu. Nie zaleca się wykonywania testów punktowych u dzieci poniżej piątego roku życia i osób starszych, kobiet w ciąży oraz u pacjentów z chorobami skóry. [5, 12, 13]

Testy prowokacyjne

Rzadko stosowane w rutynowej diagnostyce, częściej wykorzystywane w badaniach naukowych. Sprawdzają reakcje poszczególnych narządów na działanie różnych alergenów. Zazwyczaj przeprowadzane u pacjentów z podejrzeniem alergii pokarmowej lub nadwrażliwości immunologicznej na leki, u których obraz kliniczny jest rozbieżny względem testów skórnych i serologicznych.

W przypadku pacjentów uczulonych na leki próba prowokacyjna przeprowadzana jest przy użyciu kwasu acetylosalicylowego. Jeżeli u pacjenta podejrzewa się alergię pokarmową, wymagane jest wyłączenie danego składnika z diety na 10–14 dni przed przeprowadzeniem badania. Wykonuje się kilka typów prób prowokacyjnych, zróżnicowanych pod względem drogi podania czynnika prowokacyjnego, wyróżniamy: próby donosowe, dooskrzelowe, dospojówkowe oraz doustne. W praktyce zdarza się, że lekarz nie informuje pacjenta o dokładnym momencie podania alergenu, może być mu podane jedynie placebo. Ma to na celu zminimalizowanie ryzyka wyników fałszywie dodatnich wywołanych subiektywną reakcją pacjenta. Często próby prowokacyjne przeprowadzane są w obecności tzw. kofaktora, czyli czynnika, który może być przyczyną reakcji alergicznej, lub też wzmocnić jej intensywność.

Wśród wspomnianych czynników możemy wyróżnić: wysiłek fizyczny, stres, niską i wysoką temperaturę, menstruację, infekcję, alkohol, lub leki z grupy NLPZ. Jak już wspomniano, jest to rzadki sposób na przeprowadzanie diagnostyki alergicznej ze względu na długi czas przeprowadzenia badania, jak i ryzyko wystąpienia reakcji anafilaktycznej. Może być on jednak wykorzystywany do oceny zmiany tolerancji na dany antygen wraz z wiekiem pacjenta lub pod wpływem immunoterapii alergenowej. [12,14]

Naskórkowe testy płatkowe

Wykonywane są głównie w przypadku podejrzenia wyprysku kontaktowego, reakcja opiera się na mechanizmie nadwrażliwości typu IV. Testy te różnią się względem wspomnianych wcześniej skórnych testów punktowych, ponieważ w ich przypadku objawy po kontakcie z alergenem następują znacznie później. Test polega na nałożeniu na plecy pacjenta specjalnych plastrów, na powierzchni których znajdują się alergeny. Najczęstszymi alergenami są metale (chrom, kobalt, nikiel), konserwanty, substancje zapachowe, leki lub barwniki. Plastry powinny być przyklejone przez 48 godzin. Po tym czasie są usuwane i dokonuje się pierwszego odczytu wyników. Kolejny odczyt ma miejsce po 72 godzinach od nałożenia plastrów. Przez cały ten okres plecy pacjenta nie powinny mieć kontaktu z wodą. Za wynik dodatni przyjmuje się odczyn miejscowy z widocznym zaczerwienieniem i grudkami lub pęcherzykami. [12]

Swoiste przeciwciała IgE

Wykrywane przeciwciała są skierowane przeciwko poszczególnym białkom, które znajdują się w ekstrakcie alergenowym. sIgE wykrywane są głównie metodami immunoenzymatycznymi lub radioimmunologicznymi, rzadziej jest to chemiluminescencja. Wynik, w zależności od wybranego testu, wyrażony jest w formie ilościowej, półilościowej lub jakościowej. Badanie stanowi metodę uzupełniającą w przypadku wątpliwych wyników punktowych testów skórnych lub jest badaniem z wyboru jeżeli istnieją przeciwwskazania do ich przeprowadzenia. W praktyce zdarzają się rozbieżności między wynikiem testów skórnych, a rezultatem oznaczeń serologicznych, czego powodem jest brak standaryzacji reaktywności użytych w testach alergenów — może być ona różna.

Na rynku znajdują się testy w których oznaczane są pojedyncze ekstrakty, lub panele zawierające równocześnie białka pochodzące z nawet kilkudziesięciu źródeł alergenowych. W tym miejscu warto zaznaczyć, że swoiste przeciwciała IgE mają znacznie większą wartość diagnostyczną względem całkowitego IgE. Jak sama nazwa wskazuje poziom przeciwciał sIgE jest bezpośrednio skorelowany z obecnością konkretnego alergenu, natomiast ilość całkowitych przeciwciał IgE może wzrastać niespecyficznie w trakcie wielu innych chorób. Ze szczególną ostrożnością należy interpretować wyniki sIgE u osób z niedoborami odporności czy też chorujących na schorzenia autoimmunologiczne. Należy również pamiętać, że ekstrakt jako zbiór wszystkich białek danej substancji, zawiera nie tylko cząsteczki, które rzeczywiście wpływają na stan kliniczny pacjenta, ale może obejmować również panalergeny, które będą powodować trudności diagnostyczne. Z tego względu, mimo, że oznaczanie swoistych przeciwciał IgE uważa się za metodę o lepszej czułości i swoistości niż punktowe testy skórne, to nadal nie jest to oznaczenie pozbawione niedoskonałości. [5, 12, 15]

Diagnostyka molekularna

W technice tej wykorzystywane są wyselekcjonowane pojedyncze komponenty, czyli konkretne wysokooczyszczone białka. Wspomniane cząsteczki mogą pochodzić bezpośrednio ze źródła alergenowego – są to komponenty natywne, lub stanowić produkt technik inżynierii genetycznej (to tak zwane komponenty rekombinowane). Oznaczenie przeciwciał w klasie IgE skierowanych przeciwko molekułom alergenowym wykonywane jest techniką mikromacierzy i umożliwia równoczesne oznaczenia nawet do 120 parametrów. Ten sposób diagnostyki pozwala określić, czy u pacjenta występuje alergia poliwalentna, czy być może jest to alergia monowalentna przy równoczesnych reakcjach krzyżowych.

Określenie konkretnego białka wywołującego nadwrażliwość immunologiczną ma również znaczenie w kontekście stosowanego leczenia, ponieważ umożliwia optymalny dobór immunoterapii alergenowej oraz stanowi jej czynnik predykcyjny. Pośrednio może też świadczyć o prawdopodobieństwie osiągnięcia stanu tolerancji immunologicznej na dany czynnik w przyszłości lub wręcz przeciwnie, być sygnałem ostrzegawczym przed możliwym ciężkim przebiegiem reakcji alergicznej u danego pacjenta. Badania przeprowadzane w ten sposób posiadają szereg zalet, do których zalicza się wzrost czułości diagnostycznej testu względem oznaczania swoistych przeciwciał IgE. Jest to możliwe, ponieważ w ekstrakcie stężenie poszczególnych antygenów mogło być zbyt małe by uzyskać wynik dodatni.

Dzięki wytwarzaniu rekombinowanych komponentów technikami inżynierii genetycznej, możliwe jest zwiększenie czułości diagnostycznej testu, gdyż epitopy alergenów są lepiej wyeksponowane, nie dochodzi tu do efektu ich maskowania, jak czasami ma to miejsce w przypadku ekstraktu. Dodatkowo oznaczanie wyselekcjonowanych białek zwiększa swoistość testu, ponieważ niweluje ryzyko wystąpienia reakcji krzyżowych, co przekłada się na małe prawdopodobieństwo wyniku fałszywie dodatniego.

Z punktu diagnostyki istotna jest również zwiększona stabilność struktur antygenowych, jeżeli są one w formie komponentu, względem ich stabilności w ekstrakcie, jak i niewielka ilość próbki potrzebna do przeprowadzenia badania. Należy jednak pamiętać, że głównym problemem związanym z tą metodą jest brak optymalnej standaryzacji dla części z oznaczanych alergenów. Dotyczy to zarówno ich stężeń, jak i stabilności. Istnieje też ryzyko wyników rozbieżnych pomiędzy oznaczeniem sIgE, a molekułami alergenowymi. Nie zawsze świadczy to o obecności reakcji krzyżowych w ekstraktach alergenowych. Zdarza się, że uczulająca molekuła po prostu nie była badana w danym teście molekularnym. [7, 16, 17, 18]

Immunoterapia alergenowa

Zwana jest potocznie odczulaniem, to przyczynowa metoda leczenia alergii. Polega na regularnym podawaniu preparatu (szczepionki alergenowej), w którym podawany jest alergen w stopniowo zwiększającym się stężeniu. Z czasem osoba o zwiększonej wrażliwości na dany alergen, odpowiada objawami o coraz mniejszym nasileniu, a ostatecznie przestaje na niego reagować. Mówi się wówczas o osiągnięciu tolerancji immunologicznej. Następuje modyfikacja funkcjonowania komórek układu immunologicznego, biorących udział w patogenezie procesu zapalnego w trakcie reakcji alergicznej. Metoda ta jest stosowana głównie w leczeniu alergii sezonowych. [4, 19]

Podsumowanie

Na podstawie przedstawionych badań populacyjnych jednoznacznie można stwierdzić, że problem alergii jest zjawiskiem powszechnym, który w przyszłości będzie się pogłębiać. Ze względu na szeroki zakres objawów, jak i sezonowość ich występowania, nadwrażliwość immunologiczna nadal stanowi spore wyzwanie kliniczne. Obecnie na rynku dostępne są różnorodne testy pozwalające określić profil alergenowy chorego. Należy jednak pamiętać, że każdy z nich posiada pewne ograniczenia — nie zawsze obecność przeciwciał w klasie IgE musi świadczyć o chorobie, jak i odwrotnie. Dlatego właśnie tak ważne jest, by każdego pacjenta z podejrzeniem alergii traktować w sposób indywidualny, zarówno w kontekście doboru diagnostyki jak i leczenia.

Bibligrafia

• [1] http://ecap.pl/
• [2] https://www.mp.pl/podrecznik/pediatria/chapter/B42.167.1.1.
• [3] Materiały szkoleniowe firmy ALAB.
• [4] Gołąb J., Jakóbisiak M., Lasek W. i Stokłosa T., “Immunologia”, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA, 2017.
• [5] Bilska N., “Diagnostyka laboratoryjna chorób alergicznych”-[6] Dadas-Stasiak E., Kalicki B., Jung A., “Najczęściej występujące przyczyny i rodzaje alergii u dzieci w świetle aktualnej epidemiologii”,Pediatr Med Rodz 2010, 6 (2), p. 92-99
• [7] Materiały szkoleniowe firmy EUROIMMUN
• [8] https://podyplomie.pl/medycyna/26570,alergia-krzyzowa
• [9] Wawrzeńczyk A., Napiórkowska — Baran K., Wawrzeńczyk A., Alska E., Bartuzi Z., “Panalergeny – źródło alergii pokarmowej”, Alergia Astma Immunologia 2019, 24 (4): 164-169
• [10] https://podyplomie.pl/wiedza/pediatria/1437,alergia-pokarmowa
• [11] https://totylkoastma.pl/senior/marsz-alergiczny-co-to-takiego/
• [12] https://podyplomie.pl/wiedza/pediatria/1456,metody-diagnostyki-alergologicznej
• [13] https://www.mp.pl/pacjent/badania_zabiegi/64114,testy-skorne
• [14] https://strefaalergii.pl/abc-alergii/proba-prowokacyjna/
• [15] Bojarska — Junak A., Mach A., “Oznaczanie alergenowo swoistych IgE”, Alergia, 2013, 2; 21-25
• [16] Samoliński B., Choina M., Majsiak, E., “Korzyści jakie przynosi diagnostyka molekularna w rozpoznawaniu i leczeniu alergii”, Alergia, 2019, 1; 33-40
• [17] Lis K., Bartuzi Z., “Testy wieloparametrowe do diagnostyki molekularnej alergii — aktualne możliwości”, Alergia Astma Immunologia 2020, 25 (3): 122-140
• [18] Białek S., Białek — Gosk K., “Nowoczesna diagnostyka alergii IgE-zależnej — diagnostyka molekularna alergii”, Diagn Lab 2016; 52(1): 45-50
• [19] https://www.mp.pl/podrecznik/pediatria/chapter/B42.167.21.

Autorzy

mgr Izabela Leja — diagnosta laboratoryjny, Zakład Opieki Zdrowotnej R-36 Sp. z o.o. w Lubaczowie

mgr Paulina Karczmarz — diagnosta laboratoryjny. Wojewódzki Szpital Specjalistyczny im. Stefana Kardynała Wyszyńskiego Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej w Lublinie

mgr Dagmara Romańska — diagnosta laboratoryjny, Zakład Opieki Zdrowotnej Medical Sp. z o.o. w Puławach

mgr Martyna Wiejak — diagnosta laboratoryjny, Zakład Opieki Zdrowotnej Medical Sp. z o.o. w Puławach

mgr Magdalena Miara — diagnosta laboratoryjny, NZOZ Laboratorium Analityki Medycznej dr n. med. Joanna Świerczyna w Knurowie