Jakie choroby pierwotniakowe zagrażają człowiekowi? Jak je można diagnozować i leczyć? O tym w poniższym artykule.
Toksoplazmoza
Toksoplazmoza jest spowodowana przez pierwotniaka Toxoplasma gondii. Występuje on w różnych postaciach w przewodzie pokarmowym kotów i tkankach ssaków, włączając ludzi.
Droga zakażenia
Zarażone koty wydzielają oocysty z kałem, które po pewnym czasie stają się inwazyjne. U innych żywicieli, w tym ludzi, mogą tworzyć się cysty w tkankach, głównie w mięśniach, sercu i mózgu. Zarażenie u ludzi często następuje przez spożycie surowego mięsa zawierającego cysty, nieumyte owoce lub warzywa z kocimi odchodami, bądź poprzez przypadkowe przeniesienie oocyst rękoma do ust. Możliwe jest także zarażenie przez łożysko (toksoplazmoza wrodzona) lub transfuzję krwi czy przeszczepienie narządu od zarażonego dawcy. Osoba chora nie zaraża innych.
Objawy zakażenia
Chociaż zarażenie Toxoplasma gondii nie zawsze prowadzi do objawów choroby, może przebiegać bezobjawowo. Pierwotniaki rozprzestrzeniają się z krwią, większość jest eliminowana przez układ odpornościowy, ale część tworzy cysty w tkankach, pozostając tam do końca życia gospodarza. Szacuje się, że znaczna część ludzi jest bezobjawowo zarażona, a częstość zarażenia zależy od regionu świata i klimatu. W Polsce, prawdopodobnie 40–60% populacji może być zarażone. Osoby zarażone nie ulegają ponownemu zarażeniu tym samym szczepem, chociaż może wystąpić ryzyko przy kontakcie z innym szczepem, na przykład podczas podróży czy spożycia importowanego mięsa.

Krew okiem diagnosty laboratoryjnego | Marcin Magacz & Aleksander K. Smakosz (red.)
Monografia „Krew okiem diagnosty laboratoryjnego”.
Publikacja zawiera najnowsze standardy i naukowe osiągnięcia w dziedzinie diagnostyki laboratoryjnej krwi.
Seria „Zeszyty diagnosty”
Leczenie
W diagnostyce toksoplazmozy najczęściej stosuje się badania serologiczne, które identyfikują przeciwciała (IgG, IgM, IgA) w surowicy krwi w odpowiedzi na zarażenie. Pierwotnie pojawiają się przeciwciała IgM, IgA, a następnie IgG. Potwierdzenie świeżego zarażenia to tzw. serokonwersja, czyli pojawienie się przeciwciał u osoby, która ich wcześniej nie miała. U osób z „świeżym” zarażeniem stwierdza się zwykle IgM i wysokie miana IgG, podczas gdy u osób ze „starym” zarażeniem (nabytym lub wrodzonym) są małe miana IgG i brak IgM. Badania serologiczne noworodków z toksoplazmozą wrodzoną obejmują IgG, IgM i/albo IgA. Porównanie miana z matką jest kluczowe, a powtarzane badania pomagają ocenić dynamikę miana przeciwciał. W niektórych sytuacjach stosuje się także technikę PCR do wykrywania materiału genetycznego Toxoplasma gondii, szczególnie w ciężarności czy przypadkach zapalenia mózgu.
Giardioza
Gardioza, inaczej zwana lambliozą, to choroba wywołana przez pierwotniaka Giardia duodenalis, który pasożytuje w dwunastnicy i jelicie cienkim. Cykl życiowy pasożyta obejmuje dwie formy: cysty i dojrzałe trofozoity.
Droga zakażenia
Infekcja najczęściej rozprzestrzenia się przez spożycie zanieczyszczonej wody, zakażoną żywność lub kontakt z zarażonymi osobami, co prowadzi do różnorodnych objawów, w tym przewlekłej biegunki, bólów brzucha, utraty masy ciała oraz osłabienia. Giardia duodenalis ma zróżnicowany rezerwuar, obejmujący ludzi, psy, koty i dzikie ssaki.
Objawy zakażenia
Czynniki ryzyka zakażenia gardiozą obejmują podróże do strefy międzyzwrotnikowej, spożywanie nieprzegotowanej wody, warunki sanitarno-higieniczne, prace w miejscach z dużą ilością dzieci, a także kontakty seksualne.
Leczenie
W diagnostyce gardiozy stosuje się badania kału w celu wykrycia cyst, antygenów lub DNA Giardia duodenalis. Leczenie tej choroby obejmuje zarówno środki przeciwbiegunkowe, które łagodzą objawy, jak i leki przeciwpasożytnicze, takie jak tynidazol, metronidazol czy nitazoksanid, które mają na celu wyeliminowanie pasożyta. W przypadku skutecznego leczenia, rokowanie jest zazwyczaj korzystne, jednak nawroty mogą się pojawić, dlatego zaleca się monitorowanie pacjentów po zakończeniu terapii. Gardioza może również prowadzić do powikłań, takich jak zespół jelita drażliwego czy alergie pokarmowe.
Warto podkreślić, że leczenie jest obowiązkowe dla wszystkich zarażonych, bez względu na obecność objawów klinicznych, a także dla osób współmieszkających z chorym. Przedstawione kompleksowe podejście do diagnostyki, leczenia i monitorowania stanowi kluczowy element w zwalczaniu tej powszechnej choroby pasożytniczej.

Pełzakowica
Pełzakowica to choroba pasożytnicza wywoływana przez pierwotniaka Entamoeba histolytica. Zazwyczaj występuje w rejonach o niskich standardach sanitarnych, zwłaszcza w obszarach tropikalnych. Charakteryzuje się tym, że zakażone osoby mogą być bezobjawowe, co sprawia trudności w diagnozie.
Droga zakażenia
Zarażenie najczęściej następuje drogą pokarmową, poprzez spożywanie zanieczyszczonej żywności lub wody, a także może występować w wyniku kontaktów seksualnych.
Objawy zakażenia
Entamoeba histolytica, pasożyt odpowiedzialny za pełzakowicę, przekształca cysty w formy inwazyjne zwane trofozoitami w jelitach. Te formy trofozoitów mogą uszkadzać błonę śluzową jelita, co prowadzi do objawów takich jak biegunka, bóle brzucha, utrata apetytu i masy ciała. Objawy te występują jednak tylko u około 10–20% zakażonych osób. Zakażenie może również prowadzić do poważnych powikłań, takich jak ropnie pełzakowe w wątrobie, które mogą być groźne dla życia. Rzadziej pasożyt może przedostawać się do innych narządów, takich jak płuca czy mózg, co może prowadzić do dodatkowych komplikacji.
Rozpoznanie pełzakowicy może być trudne, zwłaszcza ze względu na możliwość mylenia Entamoeba histolytica z innymi gatunkami, które nie są patogenne. Diagnostyka obejmuje badanie kału, badania obrazowe (takie jak USG, TK), a także badania krwi w przypadku podejrzenia przeniesienia pełzaków poza jelito. Leczenie pełzakowicy opiera się na antybiotykoterapii, która może być skuteczna w eliminacji pasożyta. W niektórych przypadkach może być również konieczne leczenie chirurgiczne, szczególnie w przypadku powikłań.
Leczenie
Wczesna diagnoza i skuteczne leczenie mogą prowadzić do całkowitego wyleczenia, jednak zaniedbanie leczenia może skutkować poważnymi konsekwencjami. Śmiertelność związana z pełzakowicą wynosi zazwyczaj mniej niż 1%, ale szybkie i adekwatne interwencje są kluczowe dla poprawy rokowania. Dlatego ważne jest, aby osoby przebywające w rejonach zagrożonych pełzakowicą, zwłaszcza o niskich standardach sanitarnych, były świadome ryzyka i podjęły odpowiednie środki ostrożności, takie jak unikanie spożywania zanieczyszczonej wody i jedzenia oraz praktykowanie bezpiecznego seksu.
Śpiączka afrykańska i choroba Chagasa
Trypanosoma to rodzaj pierwotniaka należącego do protistów, a dokładniej kinetoplastydów. Trypanosomy są jednokomórkowcami i posiadają charakterystyczny organellum zwany kinetoplastem, który zawiera DNA. Najbardziej znane gatunki tego rodzaju to Trypanosoma brucei, odpowiedzialna za śpiączkę afrykańską oraz Trypanosoma cruzi, wywołująca chorobę Chagasa.
Trypanosoma brucei
Trypanosoma brucei to pasożyt z rodziny trypanosomatydów. Organizm ten charakteryzuje się pojedynczym, wydłużonym ciałem oraz długą wicią, które umożliwia mu poruszanie się w płynach ustrojowych.
Droga zakażenia
Zakażenie trypanosomą brucei następuje przede wszystkim poprzez ukąszenie muchy tse-tse, która jest wektorem tego pierwotniaka. Trypanosomy rozmnażają się w ślinie muchy, a podczas kąsania przenoszone są do organizmu człowieka lub innych zwierząt.
Objawy zakażenia
Pierwszy etap zakażenia charakteryzuje się gorączką, bólami stawów i mięśni, a także obrzękiem w okolicach ukąszenia. W miarę postępu zakażenia, pierwotniaki przenikają do krwiobiegu i mogą dostawać się do mózgu, co prowadzi do zaawansowanej postaci choroby nazywanej śpiączką afrykańską. W tym stadium mogą występować zaburzenia neurologiczne, zaburzenia snu, a nawet śpiączka.
Leczenie
Leczenie zakażenia trypanosomą brucei może być trudne ze względu na trudności w przekraczaniu bariery krew-mózg przez leki. Skuteczność terapii może być również ograniczona przez zmienność genetyczną pierwotniaków, co utrudnia zwalczanie ich wszystkich jednocześnie. Leki stosowane w leczeniu obejmują eflornitynę, pentamidynę i suraminę.

Trypanosoma cruzi
Trypanosoma cruzi to pierwotniak o owalnym kształcie, posiadający pojedyncze wici oraz charakterystyczne kinetoplasty.
Droga zakażenia: Zakażenie Trypanosoma cruzi występuje głównie poprzez ukąszenie owadów z rodziny Reduviidae, zwanych również „pocałunkami śmierci”. Trypanosomy znajdujące się w kału tych owadów przenikają do organizmu człowieka poprzez uszkodzoną skórę lub błony śluzowe.
Objawy zakażenia
Pierwszy okres zakażenia może przebiegać bezobjawowo lub z objawami przypominającymi grypę, takimi jak gorączka, bóle mięśni, obrzęki. W przypadku zakażenia długotrwałego, pierwotniaki mogą uszkadzać mięśnie, w tym serce, co prowadzi do postępującej choroby Chagasa. Objawy mogą obejmować rozszerzenie komór serca, zaburzenia rytmu serca, trudności w połykaniu.
Leczenie: Leczenie trypanosomozy cruzi obejmuje leki takie jak benznidazol i nifurtimox. Skuteczność leczenia jest większa, jeśli rozpocznie się je we wczesnym stadium choroby.
W obu przypadkach, wczesna diagnoza i leczenie są kluczowe dla poprawy rokowania. Unikanie ukąszeń owadów wektorów oraz świadomość ryzyka związana z przebywaniem w obszarach endemicznych są ważnymi środkami zapobiegawczymi.
Leiszmanioza
Leiszmanioza to choroba pasożytnicza wywoływana przez pierwotniaki z rodzaju Leishmania. Te mikroskopijne organizmy są przenoszone przez ukąszenie komara z rodzaju Phlebotomus lub Lutzomyia. Choroba ta występuje przede wszystkim w krajach o klimacie tropikalnym i subtropikalnym, choć przypadki leiszmaniozy notuje się również u podróżnych z tych obszarów.
Rezerwuarem dla pierwotniaków Leishmania są ludzie, zwierzęta domowe i dzikie, takie jak gryzonie, bydło, psy i koty. Do zakażenia dochodzi najczęściej poprzez ukąszenie zainfekowanego komara. Istnieją również inne, choć rzadkie, sposoby zakażenia, takie jak transmisja przez transfuzję krwi, narkotyki dożylne czy nawet wertykalnie z matki na płód. Choroba manifestuje się w różnych postaciach, zależnie od gatunku Leishmania i stanu immunologicznego zarażonej osoby. Istnieją trzy główne postaci leiszmaniozy: skórna, śluzówkowo-skórna i trzewna.
Objawy leiszmaniozy skórnej
Okres inkubacji trwa od kilku tygodni do kilku miesięcy po ukąszeniu komara. Pojawia się charakterystyczne owrzodzenie skóry na miejscu ukąszenia, często z towarzyszącym powiększeniem węzłów chłonnych. Zmiany skórne mogą goić się samoistnie, ale w niektórych przypadkach pozostawiają blizny.

Objawy leiszmaniozy śluzówkowo-skórnej
Po wielu latach od zakażenia może dojść do zmian zapalno-wrzodziejących w obrębie błony śluzowej nosa, gardła i innych obszarów, co prowadzi do kalectwa i oszpecenia.
Objawy leiszmaniozy trzewnej
To najbardziej groźna postać, prowadząca do uszkodzenia narządów wewnętrznych i szpiku kostnego. Choroba rozwija się przez kilka miesięcy lub lat. Objawy obejmują nawracającą gorączkę, osłabienie, wyniszczenie organizmu, powiększenie węzłów chłonnych, wątroby i śledziony, a także inne objawy związane z zaburzeniami układu krwiotwórczego.
Diagnostyka opiera się na badaniach mikroskopowych, molekularnych oraz serologicznych. Leczenie leiszmaniozy wymaga stosowania leków przeciwpierwotniakowych, zarówno w postaci doustnej, jak i dożylnej. Nawroty choroby są możliwe, szczególnie u osób z obniżoną odpornością.
Podróżni powracający z obszarów endemicznych powinni skonsultować się z lekarzem w przypadku podejrzenia leiszmaniozy. Postępowanie po leczeniu obejmuje regularną kontrolę lekarską w celu monitorowania ewentualnych nawrotów i skutków ubocznych leczenia. Warto również unikać ukąszeń komarów, stosować środki odstraszające i chronić się przed ekspozycją na te owady, aby zapobiec zakażeniu.
Autorka
Zuzanna Dudzic — studentka farmacji na Uniwersytecie Medycznym we Wrocławiu
Bibliografia
- De Souza, W., De Carvalho, T. M. U., & Barrias, E. S. (2010). Review on Trypanosoma cruzi: host cell interaction. International journal of cell biology, 2010.
- Talarek, E. (2022). Toksoplazmoza (zakażenie Toxoplasma gondii): przyczyny, objawy i leczenie. https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/choroby/zarazenia-pasozytnicze/159099,toksoplazmoza
- Torres-Guerrero, E., Quintanilla-Cedillo, M. R., Ruiz-Esmenjaud, J., & Arenas, R. (2017). Leishmaniasis: a review. F1000Research, 6, 750. https://doi.org/10.12688/f1000research.11120.1
- Rogalska, M. (2017). Co to jest pełzakowica i jakie są jej przyczyny?. https://www.mp.pl/pacjent/choroby-zakazne/choroby/zarazenia-pasozytnicze/164475,pelzakowica
Leave a Reply