Wstęp

Formy witaminy D

Witamina D jest jednym z kluczowych związków endogennych syntetyzowanych w organizmie człowieka. Jest witaminą rozpuszczalną w tłuszczach, syntetyzowaną w skórze, może być dostarczana z dietą bogatą w jej źródła ale konieczne jest także jej suplementowanie [1]. Naturalne źródła witaminy D to między innymi: węgorz, łosoś, dorsz, tuńczyk, kawior, grzyby shitake, żółtko jaja, ser żółty czy mleko krowie. Witamina ta pełni ogromną rolę w naszym organizmie, jest niezbędna do funkcjonowania wielu ważnych narządów [2].

Witamina D jest prekursorem hormonów sterydowych. Prekursorem witaminy D natomiast jest 7-dehydrocholesterol, który naturalnie występuje w keratynocytach podstawnych skóry. Pod wpływem promieniowania UVB podlega modyfikacji do cholekalcyferolu czyli witaminy D. Witamina D (cholekalcyferol) jest biologicznie nieaktywna. Aby stać się biologicznie aktywną 1,25 hydroksywitaminą D musi być poddana dwóm kolejnym hydroksylacjom, które mają miejsce wątrobie i nerce [3]. Występują dwie najważniejsze formy witaminy D : witamina D3 (cholekalcyferol) i witamina D2 (ergokalciferol). Witamina D2, w odróżnieniu od witaminy D3 nie jest produkowana przez ludzki organizm, w związku z czym musi być dostarczana z pożywieniem lub suplementowana.

W ludzkim osoczu witaminy D₃ i D₂ związane są z białkiem wiążącym witaminę D skąd transportowane są do wątroby gdzie podlegają hydroksylacji tworząc 25(OH)D czyli 25-hydroksywitaminę D (kalcydiol) [3-6]. Witamina D (25OH) jako główna forma witaminy D magazynowana w ludzkim organizmie jest metabolitem, którego całkowity poziom oznaczany jest w laboratorium. W ostatnich latach, ze względu na plejotropowe działanie witaminy D, kładzie się duży nacisk na konieczność jej suplementacji.

Funkcje witaminy D

Witamina D pełni wiele ważnych funkcji regulacyjnych w różnych tkankach i komórkach naszego organizmu [3, 7-9]:

• utrzymuje homeostazę wapnia i metabolizmu kostnego,
• reguluje czynności wewnątrzwydzielnicze, wpływając na pracę tarczycy, przysadki, nadnerczy czy trzustki,
• reguluje aktywność układu immunologicznego, sprawiając, że jesteśmy mniej podatni na infekcje,
• pełni ważną rolę w układzie krwiotwórczym oraz układzie sercowo – naczyniowym,
• pozytywnie oddziałuje na kondycję naszej skóry – indukuje apoptozę keratynocytów, melanocytów i fibroblastów,
• hamuje proliferację komórek takich nowotworów jak: czerniak złośliwy, rak piersi, prostaty, jelita grubego i okrężnicy.

Historia diagnostyki laboratoryjnej | Aleksander K. Smakosz & Marcin Magacz (red.)

PRZEDSPRZEDAŻ! Wysyłka odbędzie się prawdopodobnie w lutym 2025!

Każdy egzemplarz zamówiony w przedsprzedaży posiada podpis Aleksandra K. Smakosza

Książka Historia diagnostyki laboratoryjnej to wyjątkowe źródło wiedzy, które łączy nauki biomedyczne z historią (również sztuki), etyką i prawem, tworząc wielowymiarowy obraz jednej z kluczowych gałęzi współczesnej medycyny.

W publikacji znajdziesz:

• Historię odkryć i wynalazków, które zrewolucjonizowały diagnostykę – od pierwszych mikroskopów po testy immunochemiczne.
• Fascynujące opowieści o metodach diagnostycznych, takich jak analiza moczu, historia diagnostyki ciąży czy transfuzji krwi.
• Kontekst społeczny i moralny, w tym analizę pseudodiagnostyki i wyzwań etycznych, z jakimi mierzy się współczesna medycyna.
• Prawne aspekty zawodu diagnosty laboratoryjnego oraz działalność Krajowej Izby Diagnostów Laboratoryjnych.

39,00 zł – 69,00 zł

Poprzednia najniższa cena: 39,00 zł.

Kup teraz

Niedobór witaminy D powstaje wówczas gdy mamy niewystarczającą ekspozycję skóry na promienie UV. Polska pod tym względem ma niekorzystne położenie geograficzne, ze względu na zmienne wysokości słońca w różnych częściach kraju przez cały rok. Nawet
w okresie od kwietnia do września duża część społeczeństwa notuje niedobór witaminy D, głównie ze względu na stosowanie filtrów UV. Niedostateczna podaż witaminy D w pokarmach, poważne choroby wątroby, zaburzenia wchłaniania, leki indukujące cytochrom p450 (jak np. karbamazepina, fenytoina, ryfampicyna) czy zespół nerczycowy również prowadzą do powstania niedoboru. W związku z powyższym suplementacja witaminy D konieczna jest przez cały rok [7, 8].

Nadmiar witaminy D, podobnie jak niedobór, może powodować wiele niepożądanych i negatywnych skutków dla zdrowia. Zjawisko to zdarza się zdecydowanie rzadziej niż niedobór, a jego przyczyną najczęściej jest nieprawidłowa suplementacja, z wykorzystaniem nieprawidłowych, zbyt wysokich dawek preparatów leczniczych z witaminą D. Pierwszymi, oznaczalnymi skutkami niepożądanymi jest wzrost stężenie wapnia i potasu, które pojawiając się przy stężeniu witaminy D3 przekraczającym 88ng/ml [4, 7]. Objawy jakie towarzyszą nadmiarowi witaminy D w organizmie to: biegunki i wymioty, zaburzenia koncentracji, zwiększone wydalanie moczu, osłabienie mięśni. Powyższe objawy dotyczą stanu ostrego zatrucia witaminą D, w przewlekłym występują: zwapnienie, ból kości a nawet kamica nerkowa [4, 7, 8].

Materiały i metody

Dla potrzeb powstania niniejszej publikacji przeprowadzono autorskie anonimowe badania ankietowe. Na badania składały się dwa rodzaje ankiet ze zróżnicowaniem na osoby dorosłe, jak również dzieci, w których imieniu ankietę wypełnili rodzice. Tematy ankiet brzmiały następująco: „Witamina D3 — dlaczego jest dla nas tak ważna, ocena świadomości wśród społeczeństwa”. „Witamina D3 — suplementacja u dzieci, ocena świadomości rodziców dzieci w wieku 0 do 18 lat”.Sondaż został przeprowadzony wśród społeczności internetowej. W ankiecie pierwszej udział wzięły 123 osoby ankietowane, natomiast w ankiecie drugiej na zadane pytania pozyskano 40 odpowiedzi. W ankiecie dotyczącej dzieci rodzic mógł wypełnić ankietę tyle razy ile posiada dzieci.

Czytaj również: Pacjentka w ciąży w praktyce diagnosty laboratoryjnego

W badaniu oceny świadomości wśród dorosłej części społeczeństwa zawarte było pytanie o płeć i przedział wiekowy respondentów. W celu oceny wiedzy społeczeństwa na temat witaminy D w ankiecie zamieszczono m.in. pytanie za co jest ona odpowiedzialna w organizmie.Dodatkowo zapytano o to, jakie są skutki niedoboru oraz nadmiaru witaminy D. Aby sprawdzić czy osoby ankietowane są jednocześnie pacjentami zadano pytanie czy kiedykolwiek oznaczali oni stężenie witaminy D3 w laboratorium. Osoby, które zaznaczyły odpowiedź „tak” musiały odpowiedzieć na kolejne pytanie w jakim przedziale mieścił się ich wynik. Pacjenci, u których wynik badania laboratoryjnego wskazywał na niedobór tej witaminy mieli do wyboru objawy, które im wówczas towarzyszyły. Kolejnym pytaniem było czy zażywają witaminę D3? Przy pozytywnej odpowiedzi ankietowani musieli dodatkowo wybrać jaką dawkę oraz jaki rodzaj preparatu z witaminą D przyjmują — czy jest to lek czy suplement diety. W ankiecie respondenci z niedoborem witaminy D mogli wpisać odpowiedź jak zmieniło się ich samopoczucie po włączeniu suplementacji.

W ankiecie dotyczącej dzieci zadano pytania na temat płci i wieku dziecka, stosowanej dawki witaminy D, skąd rodzic posiadł wiedzę na temat konieczności jej stosowania oraz jak długo należy suplementować witaminę D u dzieci.

Pytania ankietowe

Pytania i możliwe odpowiedzi z ankiety przeprowadzonej wśród dorosłych zebrano w Tabeli 1.

Pytania i możliwe odpowiedzi, które znalazły się w ankiecie dotyczącej suplementacji witaminy D u dzieci przedstawiono w Tabeli 2.

Tabela 2. Pytania i odpowiedzi z ankiety dotyczącej suplementacji witaminy D u dzieci.

Czytaj również: Niepłodność partnerska jako epidemia XXI wieku. Diagnostyka i leczenie

Wyniki

Płeć i wiek

Największą grupę respondentów w ankiecie przeprowadzonej wśród dorosłej części społeczeństwa stanowiły osoby między 30-40 rokiem życia (aż 66%), głównie kobiety (92%). Rozkład respondentów według wieku i płci przedstawiono odpowiednio na Ryc. 1 i 2.

Funkcje witaminy D

Kolejne pytanie sprawdzało wiedzę ankietowanych na temat funkcji witaminy D w naszym organizmie. Aż 59% udzieliło poprawnej odpowiedzi „wszystkie odpowiedzi są prawidłowe” a więc, że witamina D odpowiedzialna jest za: mineralizację kości, regulację gospodarki wapniowo – fosforanowej, jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego, zapobiega rozwojowi nowotworów. Wśród respondentów 16% nie wiedziało, że witamina D jest odpowiedzialna za regulację gospodarki wapniowo – fosforanowej, 11%, że wspomaga nasz układ odpornościowy, a 10% nie wiązało witaminy D zarówno z jej wpływem na układ odpornościowy jak i zapobieganiem rozwoju nowotworów. Pozostałe 3% ankietowanych odpowiedziało, że witamina D tylko wpływa na mineralizację kości, a 1%, że na regulację gospodarki wapniowo-fosforanowej.

Następne pytanie dotyczyło skutków niedoboru witaminy D. Prawidłowej odpowiedzi udzieliło 60% respondentów. Prawidłowe były wszystkie odpowiedzi, mianowicie: złamania, skrzywienia i zwyrodnienia układu kostnego, obniżenie odporności, osteoporoza, przyspieszony proces starzenia skóry i rozwój nowotworów. 19% ankietowanych nie wskazywało osteoporozy jako skutku niedoboru, a 8% nie wiązało niedoboru witaminy D ze skrzywieniami i zwyrodnieniami układu kostnego. Co ciekawe, 9% pytanych wskazywało, że tylko obniżenie odporności jest skutkiem niedoboru witaminy D, a 3%, że tylko osteoporoza. Najmniej, bo 1% odpowiedziało, że tylko skrzywienia i zwyrodnienia układu kostnego, oraz również 1%, że tylko złamania.

Oznaczanie witaminy D

Następnie ankietowanych zapytano czy kiedykolwiek oznaczali poziom witaminy D w badaniu laboratoryjnym. Mniej niż połowa respondentów (47,2%) odpowiedziało, że tak, co stanowi 58 osób, natomiast 52,8% (65 osób) nigdy nie wykonywało tego badania.

Na kolejne pytanie „W jakim przedziale był wynik oznaczenia poziomu witaminy D3, który Pani/Pan otrzymała/otrzymał?” odpowiedzi mogły udzielić tylko osoby, które oznaczały poziom witaminy D w teście laboratoryjnym — 47,2% (58 osób).

Wśród tych osób:

• 21,1% (26 osób) uzyskało stężenie optymalne w przedziale 30–50 ng/ml
• 20,3% (25 osób) stężenie niewystarczające w przedziale 10–30 ng/ml
• 4,9% (6 osób) niedobór  < 10 ng/ml,
• 0,9% (1 osoba) stężenie wysokie w przedziale 51–120 ng/ml

Wśród objawów jakie towarzyszyły niedoborom witaminy D pacjenci wymieniali (zaczynając od najczęściej występujących): ciągłe zmęczenie (26,5%) , ogólne osłabienie (23%), obniżenie odporności (częste występowanie infekcji) (19,5%), wzmożona senność (16,8%), wypadanie włosów (15,9%), pogorszony stan skóry(11,5%), zaburzenia snu (9,7%), bóle mięśniowe (8%) a nawet występowanie objawów depresji (0,9%) (Ryc. 4).

Czytaj również: „Bakterie rządzą naszym światem, a na pewno naszym umysłem…”. Wpływ mikrobioty na depresję

Suplementacja witaminy D

Kolejne pytanie dotyczyło suplementacji witaminy D, czy przyjmowana jest regularnie, nieregularnie czy nie jest suplementowana wcale. Jedynie 47,6% ankietowanych odpowiedziało, że przyjmuje witaminę D regularnie, 35,% suplementuje ale nieregularnie, a16,9% nie suplementuje wcale.

Ankietowaną społeczność zapytano również o rodzaj stosowanej suplementacji. Prawie połowa (49%) z ankietowanych odpowiedziała, że wybiera lek, 25%, że suplement diety, a 10% odpowiedziało, że nie zwraca na to uwagi (Ryc. 5).

Rozkład procentowy dawek witaminy D jaką stosują wyżej wymienieni respondenci wyglądał następująco:

• 1000 IU – 8,9%
• 2000 IU – 39,6%
• 3000 IU – 2,4%
• 4000 IU – 26,6%
• Nie suplementuję – 16,9%
• 8000 IU – 0,8%
• 10 000 IU – 1,6%
• 15 000 IU – 0,8%
• 20 000 IU – 2,4%

Po wykonaniu badań pod kątem niedoboru witaminy D i późniejszym włączeniu suplementacji znacząco poprawił się stan zdrowia i samopoczucie ankietowanych. Najczęściej wskazywano zniesienie uczucia zmęczenia, poprawę samopoczucia i koncentracji, mniejszą podatność na infekcję, zniesienie bólu mięśni czy poprawę kondycji skóry i włosów.

Witamina D a dzieci

W ankiecie dotyczącej suplementacji witaminy D u dzieci wzięli udział rodzice dzieci w wieku:

• 0–1 lat (7,5%)
• 1–3 lat (25%)
• 4–6 lat (22,5%)
• 7–14 lat (35%)
• 15–18 lat (10%)

Wśród ankietowanych dzieci 52,5% stanowiły dziewczynki, 47,5% chłopcy. Ankieta wykazała, że rodzice podają dzieciom preparaty z witaminą D w dawce dostosowanej do ich wieku. Rodzicom zadano pytanie o wpływ witaminy D na rozwój dziecka. Rodzice wymieniali bardzo dużo trafnych działań witaminy D, takich jak:

• Wspiera odporność i koncentrację;
• wpływ na prawidłowy rozwój fizyczny i psychiczny
• wpływ na układ kostny i układ nerwowy
• wpływ na zdrowe zęby
• Wspomaga prawidłowy wzrost dziecka

Rodziców zapytano również skąd posiadają wiedzę na temat konieczności suplementacji witaminy u dzieci (można było zaznaczyć więcej niż jedną odpowiedź). Zdecydowana większość respondentów odpowiedziała, że od lekarza pediatry (72,5%), od położnej w szpitalu po porodzie (27,5%), z Internetu (40%), od znajomych (17,5%), od rodziny i znajomych (7,5%). Wiedzę wynikającą z wykształcenia medycznego posiadało 2,5% ankietowanych.

Ostatnie zadane w ankiecie pytanie brzmiało „Jak długo dziecko powinno przyjmować witaminę D?”. Świadomość rodziców w tym zakresie jest bardzo dobra, ponieważ aż 92,5% odpowiedziało, że przez całe życie. Pozostali respondenci odpowiadali, że od narodzin do 3 roku życia (2,5%), od narodzin do rozpoczęcia szkoły podstawowej (2,5%), do osiemnastego roku życia (2,5%).

Dyskusje i wnioski

Badanie witaminy D nie wymaga specjalnych przygotowań. Pacjent zgłaszając się na badanie nie musi być na czczo. Nie jest również konieczne aby zaprzestawać suplementacji preparatami zawierającymi witaminę D. Do badania pobierana jest krew żylna, badanie można wykonać bez względu na porę dnia. Oznaczenie witaminy D pomocne jest w diagnostyce osteoporozy, zaburzeń kostnych, chorób nerek oraz rozpoznawania niedoboru i zatruć
witaminą D.

Testy wykorzystywane w laboratorium służą do oznaczenia całkowitej 25-hydroksywitaminy D w ludzkiej surowicy i osoczu [7, 10]. Zakresy wartości referencyjnych dla oznaczeń witaminy D przedstawione są w Tabeli 3 [3, 9].

Tabela 3. Zakresy wartości referencyjnych dla oznaczeń witaminy D

Oznaczenie witaminy D3 rekomendowane jest przede wszystkim w przypadku podejrzenia niedoboru i zatrucia witaminą D. Istnieje również wiele schorzeń, w przebiegu których może wystąpić niedobór witaminy D, dlatego zaleca się jej oznaczenie u pacjentów: przyjmujących takie leki jak: leki przeciwdrgawkowe, glikokortykosteroidy, leki w przebiegu leczenia HIV; będących na dietach eliminacyjnych; z chorobami nerek; z otyłością; z chorobami wątroby; z zespołem złego wchłaniania [4].

Warto wspomnieć o rekomendacjach Polskiego Towarzystwa Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej 31.05.2018 r. , które opublikowało aktualne wytyczne suplementacji witaminy D. Aktualne rekomendacje suplementacji witaminy D dla poszczególnych grup zebrane zostały w Tabeli 4 [11, 12].

Tabela 4. Rekomendacje suplementacji witaminy D w poszczególnych grupach.

Rola indywidualnego dawkowania witaminy D

W przypadku wystąpienia niedoborów witaminy D, dawkowanie ustalane jest indywidualnie przez lekarza na podstawie wyników badań laboratoryjnych. Odpowiednio dobrana suplementacja może zapobiegać licznym problemom zdrowotnym, dlatego tak ważne jest kontrolowanie poziomu witaminy D w organizmie.

Świadomość społeczna na temat witaminy D

Ankiety przeprowadzone wśród dorosłych i rodziców dzieci wskazują, że osoby świadome konieczności suplementacji witaminy D częściej stosują dawki zgodne z zaleceniami Polskiego Towarzystwa Endokrynologii i Diabetologii Dziecięcej. Jednak aż 40% społeczeństwa nie wie, jakie funkcje pełni witamina D w organizmie ani jakie są skutki jej niedoboru.

• Wpływ na zdrowie: 11% ankietowanych nie zdaje sobie sprawy, że witamina D wpływa na odporność, a 19% nie kojarzy osteoporozy z jej niedoborem. Co więcej, 8% respondentów nie łączy skrzywień i zwyrodnień układu kostnego z brakiem witaminy D, co szczególnie dotyczy dzieci.
• Nadmierna suplementacja: Jedynie 38% ankietowanych wie, jakie są skutki nadmiaru witaminy D. W dobie promowania wysokich dawek witaminy D bez konsultacji lekarskiej rośnie potrzeba edukacji społecznej.

Badania laboratoryjne i ich dostępność

Jednym z kluczowych elementów kontroli suplementacji jest wykonywanie badań laboratoryjnych poziomu witaminy D. Niestety, takie badania przeprowadziło jedynie 47,2% ankietowanych, co oznacza, że wiele osób przyjmuje dawki niedostosowane do swoich potrzeb. Brak refundacji badań (koszt: 70–100 zł) sprawia, że nie są one powszechnie dostępne, co utrudnia skuteczną suplementację.

Suplement czy lek?

Ważne jest, w jakiej postaci dostarczamy witaminę D do organizmu. Zdecydowanie lepszym wyborem są leki, które mają precyzyjnie określoną zawartość substancji czynnej. Niestety, reklamy suplementów często wprowadzają pacjentów w błąd, co wpływa na ich decyzje zakupowe. Ankieta wykazała, że tylko 45% pacjentów świadomie wybiera leki, podczas gdy 10% nie zwraca uwagi na rodzaj preparatu.

Niedobory witaminy D – skala problemu

Ankieta wykazała, że 20% respondentów, którzy kiedykolwiek wykonywali badania poziomu witaminy D, miało jej stężenie w zakresie niewystarczającym (10–30 ng/ml), a 5% zmagało się z niedoborem. Objawy niedoboru to m.in. zmęczenie, obniżona odporność, bóle mięśniowe, wypadanie włosów, zaburzenia snu i symptomy depresyjne. Po wprowadzeniu suplementacji objawy te ustępowały, co potwierdza korzyści płynące z prawidłowej suplementacji.

Suplementacja u dzieci

Szczególnie ważna jest suplementacja witaminy D u dzieci, ponieważ jej niedobory mogą prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, takich jak deformacje układu kostnego. Ankieta wykazała, że 95% rodziców suplementuje witaminę D swoim dzieciom, co jest pozytywnym wynikiem. Jednak kluczowe jest, aby dawki były dostosowane do indywidualnych potrzeb dziecka.

Wpływ witaminy D na zdrowie kobiet w ciąży

Witamina D pełni istotną rolę w czasie ciąży, wpływając na ekspresję genu HOXA10, który odpowiada za rozwój endometrium i macicy. Badania wskazują, że suplementacja witaminą D zmniejsza ryzyko krwotoków poporodowych oraz niskiej masy urodzeniowej płodu.

Edukacja i rola medyków

Chociaż większość respondentów uzyskuje informacje o konieczności suplementacji witaminy D od lekarzy, położnych czy innych medyków, Internet również odgrywa ważną rolę. Dlatego tak istotne jest, aby promować wiarygodne źródła informacji i zwiększać świadomość społeczną na temat korzyści płynących z suplementacji witaminy D przez całe życie.

Podsumowanie

Witamina D jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania naszego organizmu i to na wielu płaszczyznach. Ze względu na niewystarczającą wiedzę na temat konieczności jej suplementacji, u około 50% populacji ludzkiej występuje niedobór witaminy D, co stanowi poważny problem zdrowia publicznego na całym świecie. W Polsce impulsem do zmian zaleceń z 2013 r. było występowanie niedoborów kalcydiolu o różnym nasileniu u około 90% Polaków [12]. Bardzo ważne jest więc suplementowanie witaminy D od dnia narodzin przez całe życie w oparciu o kontrolowanie jej poziomu badaniami laboratoryjnymi i korygowanie dawki leku w oparciu o otrzymany wynik.

Bibliografia

• Krzysztof Bogumił Sawicki, Waldemar Skawiński „Vitamin D3 – a fundamental component of human health and a potential supplement for COVID-19 prevention and therapy” Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2021, Tom 27, Nr 3, 227–234
• https://www.vigantolettenmax.com/pl
• A. Dembińska-Kieć, J.W. Naskalski, B. Solnica „Diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej” wyd. IV.; Wydawnictwo EDRA, Ubran & Partner. Wrocław, 2018, dodruk; 153 – 155
• Piotr Kmieć, Krzysztof Sworczak Katedra i Klinika Endokrynologii i Chorób Wewnętrznych, Gdański Uniwersytet Medyczny „Korzyści i zagrożenia wynikające z suplementacji witaminą D”;Forum Medycyny Rodzinnej 2017, tom 11, nr 1, 38–46
• Ulotka do odczynnika Vitamin D total dla aparatu cobas. Analizatory Elecsys i cobas e, 2011-09, V3 Polski
• Franciszek Kokot, Stefan Kokot „Badania laboratoryjne zakres norm i interpretacje”, Wydawnictwo PZWL; Warszawa 2005, 162-163
• www.diag.pl
• https://www.medistore.com.pl/a/zdrowie/witamina-d
• Dominika Maciejewska Zakład Żywienia Człowieka i Metabolomiki, Pomorski Uniwersytet Medyczny w Szczecinie „Niedobory witaminy D3 u dzieci i dorosłych jak diagnozować i leczyć?”; Lekarz POZ; 1/2020 vol. 6
• www.medonet.pl
• https://opieka.farm/aktualne-zalecenia-racjonalnej-suplementacji-witaminy-d/ – rekomendacje Polskiego Towarzystwa Endokrynologii i Diabetologii dziecięcej.
• https://www.mp.pl/pytania/pediatria/table/025_2033
• Mariusz Zimmer, Piotr Sieroszewski, Przemysław Oszukowski , Hubert Huras, Tomasz Fuch, Agata Pawłosek „Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników dotyczące suplementacji u kobiet ciężarnych”; Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2020;5(4):170-181